KARPATY FEUDALNE – DOBRA KRÓLEWSKIE, KSIĄŻĘCE, SZLACHECKIE

Szlak „Karpaty feudalne – dobra królewskie, książęce, szlacheckie” jest tematyczną, historyczną trasą, prowadzącą przez kolejne powiaty, zahaczającą o te miejscowości, które posiadają ślad, świadczący o historii danych terenów. Ślad ten, to oczywiście stojące po dziś dzień pałace, dwory i zamki. Niektóre z nich są w świetnym stanie – odremontowane otrzymały od historii drugą szansę. Z innymi coraz bardziej wygrywa natura – chylą się ku ziemi, obrastają roślinnością, tracą charakterystyczne zdobienia czy elementy konstrukcyjne. Ale ich powaga nie maleje! W swoich murach kryją dawne dzieje, historię stosunków społecznych i relacji między panami a ich poddanymi...

W dziejach Małopolski przez wiele stuleci niepodzielnie panował system feudalny. Podzielone ziemie były własnością królewszczyzny, kościoła (klasztorów) bądź też możnowładztwa (a wcześniej rycerstwa). W różnych okresach system ten funkcjonował w odmienny sposób, ale podstawowa zasada była niezmienna. Niektóre rody budowały swoje siedziby z rozległymi terenami, parkami i tam korzystały z „lepszego” życia; piastując przy tym wysokie urzędy w państwie. Wiodły one pańskie życie, bez zmartwień dnia codziennego. Inne rodziny natomiast budowały rozległe folwarki dając tym samym zatrudnienie przy tradycyjnej produkcji rolnej okolicznym mieszkańcom. Gospodarstwa tego typu implikowały także rozwój rzemiosła pobudzając miejscową gospodarkę.

Każdy dwór, pałac, zamek, ma swoją indywidualną historię – historię pisaną czasami, kiedy o pochodzeniu człowieka decydowała jego przynależności stanowa…

            Omawiany szlak stara się wydobyć z zachowanych pamiątek architektonicznych to, co było najważniejsze w czasie ich rozkwitu. Istotnie, nie zawsze za omawianą rezydencją stała wspaniała rodzina lub jej długa i zawiła historia albo krwawy starosta. Czasem świetności posesji przysporzył po prostu utalentowany architekt, który swoim dziełem – jego oryginalnością, urodą czy autentycznością – przyćmił inne, związane z budynkiem wydarzenia lub osoby.

Trasa szlaku:

Szlak wiedzie przez następujące powiaty i miejscowości:

powiat oświęcimski – Bulowice, Graboszyce, Osiek, Polanka Wielka, Poręba Wielka, Zator; powiat wadowicki – Andrychów, Brody, Gorzeń Górny, Inwałd, Lanckorona, Paszkówka, Spytkowice, Stryszów;

powiat myślenicki – Krzyszkowice, Krzywaczka, Sieraków;

powiat suski – Sucha Beskidzka; powiat limanowski – Laskowa;

powiat nowotarski – Czorsztyn, Frydman, Łopuszna, Niedzica;

powiat nowosądecki – Nawojowa, Rożnów (zamek i dwór);

powiat gorlicki – Bobowa, Gorlice, Jeżów, Ropa, Siary, Szymbark, Zagórzany.

]Nazwiska/rody, które pojawiają się parę razy lub które wymagają dłuższego opisu:       ]

Henrietta Ewa Ankwiczówna

Henrietta Ewa Ankwiczówna (1810–1879) była polską hrabianką i jedną z miłości Adama Mickiewicza, którego poznała w 1829 r. w Rzymie. Jako lepiej znająca miasto, została przewodniczką młodego poety. Znajomość ta zakończyła się po interwencji ojca Henrietty – Stanisława hr. Ankwicz, który nie uważał Mickiewicza za godnego ręki córki. W maju 1836 r. wyszła za mąż za hrabiego Stanisława Sołtyka, z którym mieszkała w Graboszycach. Henrietcie Ankwiczównie Mickiewicz poświęcił dwa wiersze: Do H*** oraz Do mego cziczerone, ponad to była pierwowzorem Ewy Horeszkówny z Pana Tadeusza i Ewy z Dziadów cz. III.

Bobrowscy herbu Jastrzębiec

Rodzina Bobrowskich na początku XIX w. kupiła dobra w ziemi oświęcimskiej – dziś należące do powiatu wadowickiego. Były to rozległe tereny, z wioskami i dworami, należące do klucza andrychowskiego.

W Andrychowie Bobrowscy pozostali do końca II wojny światowej, a po zmianie ustrojowej, w latach 90. odzyskali utracony majątek. W Inwałdzie, miejscowości należącej również do klucza andrychowskiego, zbudowany został przez Bobrowskich klasycystyczny pałac. Również w Porębie Wielkiej postawiony został pałac przez członka rodziny Bobrowskich, według projektu Franciszka Maria Lanciego.

Kasper Castiglione

Kasper Castiglione był synem Mikołaja Castiglione z Florencji, sprowadzonego do Krakowa w związku z budową kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu. Kasper dzięki małżeństwu z Jadwigą ze Słupskich wszedł w pokrewieństwo z rodzinami szlacheckimi. Dzięki tym koneksjom i znacznemu majątkowi uzyskał w 1564 r. nobilitację i nadano mu herb Orła (Saszor). Wraz z przyjęciem szlachectwa Kasper przyjął nazwisko Suski. Kasper Suski był właścicielem Stryszowa oraz Suchej (Beskidzkiej), w której rozpoczął budowę zamku.

Gładyszowie herbu Gryf

W poł. XIV w. król Kazimierz Wielki nadał dobra leśne w dolinie Ropy rycerzowi Janowi Gładyszowi herbu Gryf. Na otrzymanym terenie Gładyszowie ulokowali kilka wsi, a wcześniej istniejąca już osada Szymbark otrzymała prawa miejskie. Dzięki temu powstał cały rozległy klucz szymbarski. Z powodu bliskiego sąsiedztwa Gorlic, leżących na ważnym szlaku handlowym, Szymbark z czasem podupadł i stracił prawa miejskie. Gładyszowie rządzili w kluczu szymbarskim do początku XVII w.

Louis Nicolas Hammerling

Hammerling był postacią dosyć kontrowersyjną. Polak żydowskiego pochodzenia, który w młodości wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie przyjął katolicki chrzest. W 1920 r. powrócił do Polski i związał się z ruchem Wincentego Witosa w Polskim Stronnictwie Ludowym „Piast”, dzięki czemu został senatorem. Będąc pośrednikiem między PSL „Piast” a przedstawicielami prawicy, przyczynił się do zawartego w 1923 r. w Warszawie porozumienia nazwanego „paktem lanckorońskim” (nazwa upamiętniała fakt zakupu w tym czasie przez Hammerlinga Góry Zamkowej wraz z ruinami zamku w Lanckoronie). W wyniku porozumienia został utworzony rząd Wincentego Witosa. Negocjacje, przed podpisaniem porozumienia, prowadzone były w posiadłości Hammerlinga – w dworze w Brodach.

Po wyjściu na jaw niezbyt jasnej przeszłości Hammerlinga w Ameryce, usunął się on od działalności politycznej, sprzedał majątek Związkowi Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Polsce (wcześniej jeszcze lanckorońską część majątku odsprzedał magistratowi w Lanckoronie) i ponownie wyjechał do Ameryki, gdzie w 1935 r. zginął wypadając z okna kilkunastopiętrowego hotelu w Nowym Jorku.

Franciszek Maria Lanci

Franciszek Maria Lanci (1799–1875) to pochodzący z Włoch znany architekt, który przybył do Polski na zaproszenie rodziny Małachowskich, dla których miał przebudować rezydencję w Końskich. W latach 30. powierzono mu urząd budowniczego gmachów akademickich w Krakowie, był też współautorem sarkofagu Tadeusza Kościuszki. Również w tym okresie Lanci przebudowywał zamki okolicznego możnowładztwa. Zamki powstałe według jego projektu to posiadłości w Zagórzanach, Osieku, Zatorze i Porębie Wielkiej.

Od 1844 r. architekt mieszkał w Warszawie, gdzie m.in. pracował przy przebudowie pałacu w Wilanowie.

Ród Larischów

Larischowie byli arystokratyczną rodziną, która przybyła do Małopolski ze Śląska już w XIII w. Ich przodkowie pochodzili z austriackiego Tyrolu – byli właścicielami zamku Fragstein – stąd ich niespotykany w Polsce herb. Przedstawia on dwa noże używane do winobrania, a pomiędzy nimi krzew winorośli. Rodzinny herb Larischów można oglądać między innymi w pałacu w Bulowicach. Do ich posiadłości, na terenie Małopolski, należał m.in. Pałac Larischa w Krakowie, zamek w Bulowicach, pałac w Osieku, czy pałac w Zebrzydowicach.

Porębscy herbu Kornicz

Ród Porębskich herby Kornicz to wywodząca się ze średniowiecza rodzina, która posiadała znaczny majątek na ziemiach oświęcimskich. Od XV w. w rękach rodziny była Poręba Wielka, która wcześniej nazywała się Sępnia, a obecną nazwę zawdzięcza właśnie Porębskim. Majątek rodziny obejmował też ziemie w Grojcu i Osieku. Włości Porębskich nie były przy rodzinie ciągle i na dłużej: zmieniały się, wędrowały po rodzinie, były odsprzedawane... W XVII w. należą do Porębskich również Graboszyce. Z tej rodziny pochodził m.in. Stanisław Porębski, autor pierwszej mapy Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego.