Karpacki szlak filmowy cz.2

W ramach Filmowego Szlaku Karpackiego zaprezentowane zostały dzieła filmowe, związane z kulturowym  i artystycznym dziedzictwem regionu, poprzez umiejscowienie akcji na terenie małopolsko – proszowskiego pogranicza. Zostały zakwalifikowane do jednej z dwóch podstawowych kategorii – film fabularny lub dokumentalny. Dla wielu wielbicieli kina odnajdywanie rzeczywistego miejsca akcji ulubionych filmów stanowi atrakcję i jest źródłem satysfakcji. Ogólnopolskim przykładem na wykorzystanie turystyki filmowej jest portal polskanafilmowo.pl.

W opracowaniu znalazły się zarówno filmy polskie jak i słowackie. Często stanowią dowód na to, jak wiele łączy oba kraje. Tak jest na przykład w przypadku legend o Janosiku, które są wspólne zarówno dla polskiego jak i słowackiego dziedzictwa. Swoje miejsce na szlaku znalazły zarówno popularne filmy, jak Tysiącletnia pszczoła Juraja Jakubisko, oraz te mało znane, ale warte obejrzenia, czego doskonałym przykładem jest piękny dokument Nataszy Ziółkowskiej – Kurczuk pod tytułem W Nowicy na końcu świata. 

Drugim elementem Filmowego Szlaku Karpackiego są sylwetki ludzi kina, którzy związanych z małopolsko – preszowskim pograniczem. To twórcy (reżyserzy, aktorzy, scenarzyści), którzy tu się urodzili, czasem tworzyli. Każdy z artystów został przypisany do miejscowości, z której pochodzi.

1982 Pasła konie na betonie (Pásla kone na betóne), reż. Štefan Uher

Fabuła

Urodziny w 1930 roku Štefan Uher był jednym z najbardziej znanych słowackich reżyserów. W swoim dorobku ma między innymi takie filmy jak Słońce w sieci z 1962 roku  i Organy z 1965. Tragifarsa Pasła konie na betonie jest jednym z późniejszych dzieł zmarłego w 1993 roku reżysera.

Film opowiada o Johance samotnej matce, która gdzieś na wsi w okolicach Preszowa mieszka sama z córką Pavlinką. Ponieważ nie ma mężczyzny, wśród mieszkańców wsi jest lekceważona i traktowana z pobłażaniem. Córka dojeżdża do Preszowa do pracy w zakładzie produkcji wędlin. Podczas koncertu poznaje młodego żołnierza. Zakochuje się i szybko zachodzi w ciążę. Okazuje się jednak, że inna dziewczyna chłopaka również spodziewa się dziecka, a żołnierz postanawia z nią zostać.

Historia się powtarza. Tak samo, jak kilkanaście tak wcześniej matka, tak teraz córka spodziewa się nieślubnego dziecka. Podobnie obie kobiety zostają porzucone przez swoich mężczyzn.

Opowiadając prostą historię, rozgrywającą się w przeważającej mierze na słowackiej prowincji, Štefan Uher stworzył ujmujący film. Pełen ciepła, z doskonale zarysowanymi postaciami bawi dziś tak samo jak trzydzieści lat temu, kiedy powstawał.

Produkcja: Czechosłowacja

Reżyseria: Štefan Uher

Scenariusz:  Štefan Uher, Emília Zimková

Zdjęcia: Stanislav Szomolányi

Plenery: Bratysława, Fintice, Hubina, Ostrava, Preszów

Wystąpili:

Emília Zimková - Johanka Ovšena

Veronika Jeníková – Pavlínka Ovšena

1983 Tysiącletnia pszczoła (Tisícrocná vcela), reż. Juraj Jakubisko

Fabuła

            Sto lat samotności Gabriela Garcii Márqueza opowiada historię rodziny Buendiów na przestrzeni kilku pokoleń. Powieść stanowi jeden z najbardziej znanych przykładów literackiego realizmu magicznego. Nurt w sztuce wyróżnia odwoływanie się do wyobraźni, czerpanie z lokalnych tradycji i legend a także swobodne operowanie tym co zaskakujące i niezwykłe.

            W słowackim kinie odpowiednik realizmu magicznego stworzył Juraj Jakubisko. Reżyser wypracował własny styl, oparty na baśniowości i operujący metaforyką. Pięknym przykładem jest film Tysiącletnia pszczoła, który podobnie jak Sto lat samotności Márqueza, opowiada losy wielopokoleniowej rodziny. Jej dzieje sportretowane są na tle słowackiej historii – od końca dziewiętnastego wieku do pierwszej wojny światowej.

            Podobnie, jak w dziełach realizmu magicznego, w Tysiącletniej pszczole mamy do czynienia z niezwykłymi wydarzeniami i postaciami. Swoista opiekę nad mieszkańcami wsi sprawuje tytułowa pszczoła, która żyje od tysiąca lat. Pewnego dnia z nieba spada kula ognia, która spala młyn.

Film zrealizowany został na podstawie powieści Petera Jaroša. Dla wielbicieli kina lektura obowiązkowa!

Produkcja: Austria, Czechosłowacja

Reżyseria: Juraj Jakubisko

Scenariusz: Juraj Jakubisko, Peter Jaroš

Zdjęcia: Stanislav Doršic

Plenery: Banská Bystrica, Bratysława i okolice, Lednice, Liptov, Orava, Spiš

Wystąpili:

Jozef Króner – Martin Pichanda

Štefan Kvietik – Samo

1985 Pani Zima (Perinbaba), reż. Juraj Jakubisko

Fabuła

Luźno oparta na baśni braci Grimm Pani Zima jest opowieścią o losach Jakubka, chłopca, który w dzieciństwie trafia do nieba pod opiekę tytułowej bohaterki. Pani Zima zajmuje się produkcją śniegu i kontrolowaniem pogody na świecie. Podobnie jak Pani Zimie, tak i jemu mieszkanie w niebiańskim pałacu zapewnia nieśmiertelność.

Jakubek z nieba obserwuje życie mieszkańców pewnej wsi. Szczególnie chętnie patrzy na losy osieroconej przez matkę Elżbietki, której ojciec powtórnie się ożenił. Nowa macocha wraz z córką uprzykrzają życie dziewczyny na wszelkie możliwe sposoby. Jakubek postanawia pomóc dziewczynie. Ucieka z pałacu Pani Zimy i wyrzekając się wiecznej młodości schodzi na ziemię. Jak na baśń przystało wszystko dobrze się kończy – Jakubek i Elżbietka biorą ślub, zła macocha i jej córka zostają wypędzone.

Dla wielbicieli kina szczególnie ciekawa jest rola Pani Zimy, w którą wcieliła się Giulietta Massina. Włoska aktorka przez pięćdziesiąt lat była żoną jednego z najsłynniejszych reżyserów w dziejach kina, Federico Felliniego. Wystąpiła w wielu filmach męża, między innymi w La Strada, Nocach Cabirii, Giulietta i duchy oraz Ginger i Fred.

Produkcja: Austria, Czechosłowacja, RFN

Reżyseria: Juraj Jakubisko

Scenariusz: Juraj Jakubisko, Ľubomír Feldek

Zdjęcia: Dodo Šimončič

Plenery: Orawa, Tatry – Łomnica, skałki Sulova,  Martin, Rožnov pod Radhoštěm

Wystąpili:

Tobias Hoesl – Jakub

Petra Vančíková – Alžbetka

Giulietta Massina – Pani Zima

1994 Legenda Tatr, reż. Wojciech Solarz

Fabuła

            Scenariusz filmu Legenda Tatr powstał na podstawie prozy Kazimierza Przerwy – Tetmajera – utworów Na skalnym Podhalu i Legenda Tatr.

Ramą czasową jest rok 1994, kiedy w Tatry przyjeżdża Andrzej. Dorożką jedzie do Doliny Strążyskiej, gdy w ścianie Giewontu, z Groty Śpiących Rycerzy, dostrzega światło. Dorożkarz wyjaśnia mu, ze wedle legendy kowal podkuwa co dziesięć lat konia. Zaintrygowany Andrzej postanawia wspiąć się do groty, ale spada ze stromej ściany.

W tym momencie rozpoczyna się właściwa akcja filmu, pełnego barwnych postaci, legend i ludowych wierzeń. Mamy więc historię młodego chłopaka, który wbrew radom siostry przystępuje do zbójników. Jest także opowieść o biednym Mudroniu, który samotnie opiekuje się dwójką dzieci.

Jedną z najpiękniejszych ekranowych opowieści stanowi historia starego górala Zwyrtały, który po śmierci trafia do nieba. Okazuje się, że nawet Bóg nosi góralskie stroje. Co więcej, gdy Zwyrtała zaczyna grac na skrzypcach tatrzańską muzykę, wszyscy w niebie zaczynają tańczyć i śpiewać na góralską nutę.

Legenda Tatr stanowi piękną opowieść o kulturze góralskiej i legendach powstających w tym regionie przez wieki. Przedstawiony folklor i mentalność ludzi gór tak jak zauroczyła bohatera filmu, tak zachwyca widzów.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Wojciech Solarz

Scenariusz: Wojciech Solarz

Zdjęcia: Zbigniew Wichłacz

Plenery: Zakopane, Tatry

Wystąpili:

Rafał Królikowski – Andrzej

Jerzy Trela – Mudroń

2000 Duże zwierzę, reż. Jerzy Stuhr

Fabuła

            Chociaż konkretne miejsce akcji filmu Jerzego Stuhra nie jest określone, znający Beskidy widzowie bez trudu rozpoznają w nim Rabkę, Myślenice i Tymbark.

            Scenariusz na podstawie opowiadania Kazimierza Orłosia pod tytułem Wielbłąd napisał przed wieloma laty Krzysztof Kieślowski. On sam chciał nakręcić Duże zwierzę, ale peerelowska cenzura skierowała scenariusz do szuflady. Odnalazł go Janusz Morgenstern. Jego realizacji podjął się jeden z ulubionych aktorów Krzysztofa Kieślowskiego, Jerzy Stuhr. Zagrał również główną rolę.

            Duże zwierzę to opowieść o Państwie Sawickich, którzy pewnego dnia znajdują porzuconego przez cyrk wielbłąda. Przygarniają zwierzę i coraz bardziej się do niego przywiązują. Tymczasem negatywne nastawienie sąsiadów do zwierzęcia z każdym dniem potęguje się. Wielbłąd traktowany jest przez wszystkich jako zagrożenie, coś nieużytecznego społecznie a więc zbędnego.

W szerszej perspektywie Duże zwierzę to opowieść o nietolerancji i strachu przed nieznanym. Z drugiej strony o bezwarunkowej obronie własnych przekonań. Ekranowy świat jest czarno – biały – zarówno w dosłownym rozumieniu (taśma filmowa),  jak i metaforycznym (Sawiccy są bezdyskusyjnie dobrzy, pozostali mieszkańcy miasteczka bez wyjątków źli).

Produkcja: Polska

Reżyseria: Jerzy Stuhr

Scenariusz: Jerzy Stuhr, Krzysztof Kieślowski

Zdjęcia: Paweł Edelman

Plenery: Tymbark, Warszawa (ZOO), Myślenice, Rabka

Wystąpili:

Jerzy Stuhr – Zygmunt Sawicki

Anna Dymna – Maria Sawicka

2001 Człowiek zwany Nikiforem, reż. Grzegorz Siedlecki

Dokument

Film poświęcony jest niezwykłej twórczości i wrażliwości oraz nieoczywistej tożsamości jednego z najbardziej znanych w historii malarstwa prymitywistów. Postać Nikifora przez całe życie ściśle związana była z Krynicą Górską. Tu się urodził, tworzył, próbował sprzedawać swoje obrazki i to miasto najczęściej portretował. Przez większą część życia żył w nędzy, odrzucony przez ludzi z powodu kalectwa – mówił bełkotliwie i niewyraźnie.

Film skupia się na postaci malarza i jego tożsamości. Sam Nikifor mówił o sobie Matejko, biorąc jego nazwisko jako synonim malarza. Był łemkowskiego pochodzenia – urodził się jako nieślubne dziecko Jawdoki Drowniak, ubogiej, głuchoniemej łemkowskiej żebraczki, która przynosiła wodę do krynickich pensjonatów. Sam malarz nie używał jednak nigdy tego nazwiska.

W pewnym momencie twórczość prymitywisty zyskała spory rozgłos a władze PRL w 1962 roku postanowiły ustalić jego tożsamość. Sąd w Muszynie spisał nowy akt urodzenia, nadał mu imię Nikifor Krynicki i polską narodowość.

Dopiero po wielu latach Łemkowie przypomnieli o jego prawdziwym pochodzeniu i tożsamości. Na grobie zmarłego w 1968 roku artysty znajdują się obecnie dwa napisy: Nikifor Krynicki alfabetem łacińskim i Nykyfor Epifan Drowniak cyrylicą.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Grzegorz Siedlecki

Scenariusz: Grzegorz Siedlecki

Zdjęcia: Andrzej Szulkowski

Plenery: Krynica Górska

Wystąpili:

Edward Dwurnik

Marian Włosiński

2003 Tatrzańskie misterium (Tatry mystérium), reż. Pavol Barabáš

Dokument

Pavol Barabáš jest zarówno reżyserem, jak i scenarzystą oraz operatorem. Urodził się w 1959 roku. Realizuje filmy górskie i podróżnicze.

Jego twórczość można podzielić na dwa nurty – z jednej strony opowiada o najdalszych i najdzikszych zakątkach naszego globu (jak w filmie Pururambo o nietkniętych przez cywilizację plemionach Nowej Gwinei lub jednej z największych jaskiń świata sportretowanych w Tepuy), z drugiej – słowackie góry. Tatrom poświęcił kilka niezwykłych filmów. W Filmowym Szlaku Karpackim Tatrzańskie misterium jest jednym z nich.

Zrealizowane w 2003 roku Tatrzańskie misterium to jedenastominutowa impresja filmowa. Przy dźwiękach instrumentalnej, spokojnej muzyki widz kontempluje piękne zdjęcia Tatr – ukazanych w różnych porach roku i o każdej porze dnia. Na ekranie widzimy zwierzęta zamieszkujące Tatry. Natura żyje i trwa w harmonii. Ustanowiony przed wiekami porządek nadal obowiązuje – człowiek jest tu gościem, natura rządzi się swoimi prawami.

Za swoją twórczość Pavol Barabáš był wielokrotnie nagradzany, między innymi na Trento Film Festival, najstarszym i jednym z najważniejszych na świecie festiwali filmów górskich i podróżniczych, który odbywa się w Trydencie. W 2003 roku otrzymał nagrodę Kryształowe Skrzydło, przyznawaną największym osobowościom Słowacji.

Produkcja: Słowacka

Reżyseria: Pavol Barabáš

Scenariusz: Pavol Barabáš

Zdjęcia: Pavol Barabáš

Plenery: Tatry
2004 Mój Nikifor, reż. Krzysztof Krauze

Fabuła

Jak napisał w recenzji Kamil Rudziński (Źródło: Rudziński Kamil Stróż diamentu, [w:] Kino 10/2004, str. 42) wydaje się wręcz, że dla tego jednego pomysłu – obsadzenia Feldman w tak szczególnej roli (Nikifora – przyp. MW) – warto było ten film nakręcić. Pomysł okazał się strzałem w dziesiątkę. Oprócz fizycznego podobieństwa Krystyny Feldman do znanego krynickiego prymitywisty stworzyła doskonałą, chociaż niełatwą przecież aktorską kreację.

Film Krzysztofa Krauze nie opowiada historii całego życia artysty. Skupia się na wątku przyjaźni Nikifora z Marianem Włosińskim. Przedstawia okres życia malarza od poznania opiekuna do śmierci artysty w 1968 roku. Wkroczenie Nikifora w życie Włosińskiego zaburzyło jego harmonię zarówno w pracy jak i w domu (Nikifor był przyczyną rozpadu jego małżeństwa). Pomimo tego Marian Włosiński pozwolił prymitywiście zostać w swoim świecie aż do śmierci.

Przy okazji kręcenia filmu o niezwykłej przyjaźni, na ekranie sportretowana została powojenna Krynica Górska. Nikifor był z niej wysiedlany trzykrotnie, po raz pierwszy w czasie akcji Wisła. Pomimo dalekich wywiezień, prymitywista zawsze wracał do Krynicy.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Krzysztof Krauze

Scenariusz: Joanna Kos – Krauze, Krzysztof Krauze

Zdjęcia: Krzysztof Ptak

Plenery: Krynica – Zdrój, Złockie (cerkiew św. Dymitra), Warszawa (Zachęta)

Wystąpili:

Krystyna Feldman – Nikifor

Roman Gancarczyk – Marian Włosiński

Lucyna Malec – Hanna Włosińska, żona Mariana

2004 Goralenvolk, reż. Artur Więcek

Dokument

            Goralenvolk to nazwa niemieckiej akcji germanizacyjnej prowadzonej na Podhalu w latach 1939 – 44. Opierała się na propagowaniu idei, że górale są pochodzenia germańskiego. Gorealenvolk to największy w czasie drugiej wojny światowej przykład kolaboracji polskiej z hitlerowcami. Rozpoczął się na początku wojny, po zajęciu przez Hansa Franka Wawelu. 7 listopada 1939 roku pojawiła się u niego delegacja góralska. Wacław Krzeptowski i Józef Cukier wręczyli mu złotą ciupagę składając hołd w imieniu Podhalan. Zakopane zmieniło się w ośrodek rekreacyjny dla Niemców, którzy chętnie przyjeżdżali tu wypoczywać w czasie wojny.

Nie wszyscy górale opowiedzieli się po stronie hitlerowców. Jedynie kilkanaście procent określiło swoja tożsamość jako góralską wyrzekając się polskiej. Wielu natomiast działało w ruchu oporu, stworzona została Konfederacja Tatrzańska.

Film Artura Więcka próbuje odpowiedzieć na wiele pytań – dlaczego niektórzy współpracowali z hitlerowcami, czy Krzeptowski faktycznie był zdrajcą? Z mieszkańcami Podhala, z których większość pamięta jeszcze tamte czasy, rozmawia reporter Gazety Wyborczej Paweł Smoleński. Okazuje się jednak, że niechętnie wspomina historię. Nie chcę też wydawać jednoznacznie potępiających sądów. Temat Gorelenvolk, przez lata będący dla nich tematem tabu, dla wielu pozostał takim do dziś.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Artur Więcek

Scenariusz: Witold Bereś, Artur Więcek

Zdjęcia: Marek Gajczak

Plenery: Zakopane, Tatry

2005 Karol – człowiek, który został papieżem, reż. Giacomo Battiato

Fabuła

Postać Karola Wojtyły była bardzo mocno związana z Województwem Małopolskim. Papież urodził się w Wadowicach, studiował i mieszkał w Krakowie. Wielokrotnie chodził w góry, które miały dla niego ogromne znaczenie. Później, już jako wykładowca uniwersytecki, jeździł ze swoimi studentami na Podhale i w Tatry.

Film włoskiego reżysera pod tytułem Karol – człowiek, który został papieżem opowiada o życiu Karola Wojtyły obejmując czas od wybuchu drugiej wojny światowej do wyboru na papieża 16 października 1978 roku. Bohater został przedstawiony w szerokim kontekście – zarówno historycznym jak i kulturowym. Film jasno udowadnia wpływ drugiej wojny światowej i kolejne utarty bliskich przyszłemu papieżowi osób na wybór dalszej drogi życiowej. Polityczne wydarzenia powojennej Polski, konflikty z bezpieką, poznański Czerwiec 1956 roku stanowią tło dalszej kościelnej kariery Wojtyły.

Realizację filmu rozpoczęto pod koniec pontyfikatu Jana Pawła II, a jego premiera nastąpiła już po śmierci papieża. Spowodowało to niezwykle emocjonalny odbiór filmu, który stał się bardziej wydarzeniem samym w sobie, niż tylko dziełem kinematograficznym.

Produkcja: Francja, Kanada, Niemcy, Polska, Włochy

Reżyseria: Giacomo Battiato

Scenariusz: Giacomo Battiato

Zdjęcia: Giovanni Mammolotti

Plenery: Kraków, Babice, przełom Białki

Wystąpili:

Piotr Adamczyk – Karol Wojtyła

Małgorzata Bela – Hania