Karpacki szlak filmowy cz.1

W ramach Filmowego Szlaku Karpackiego zaprezentowane zostały dzieła filmowe, związane z kulturowym  i artystycznym dziedzictwem regionu, poprzez umiejscowienie akcji na terenie małopolsko – proszowskiego pogranicza. Zostały zakwalifikowane do jednej z dwóch podstawowych kategorii – film fabularny lub dokumentalny. Dla wielu wielbicieli kina odnajdywanie rzeczywistego miejsca akcji ulubionych filmów stanowi atrakcję i jest źródłem satysfakcji. Ogólnopolskim przykładem na wykorzystanie turystyki filmowej jest portal polskanafilmowo.pl.

W opracowaniu znalazły się zarówno filmy polskie jak i słowackie. Często stanowią dowód na to, jak wiele łączy oba kraje. Tak jest na przykład w przypadku legend o Janosiku, które są wspólne zarówno dla polskiego jak i słowackiego dziedzictwa. Swoje miejsce na szlaku znalazły zarówno popularne filmy, jak Tysiącletnia pszczoła Juraja Jakubiski, oraz te mało znane, ale warte obejrzenia, czego doskonałym przykładem jest piękny dokument Nataszy Ziółkowskiej – Kurczuk pod tytułem W Nowicy na końcu świata. 

Drugim elementem Filmowego Szlaku Karpackiego są sylwetki ludzi kina, którzy związanych z małopolsko – preszowskim pograniczem. To twórcy (reżyserzy, aktorzy, scenarzyści), którzy tu się urodzili, czasem tworzyli. Każdy z artystów został przypisany do miejscowości, z której pochodzi.

1921 Janosik, reż. Ludovít Jaroslav Siakeľ

Fabuła

            Zrealizowany w 1921 roku Janosik jest pierwszym pełnometrażowym filmem słowackim i jednocześnie jedynym zachowanym pełnometrażowym słowackim filmem z okresu kina niemego. Historia tej kinematografii powstawała w cieniu czeskiej. Większość spółek filmowych należała do Czechów, Węgrów i Niemców. O tym, że w epoce kina niemego film uznawano za słowacki, decydowała przede wszystkim jego treść, dotycząca życia narodu. (Źródło: Historia kina, tom I, Kino nieme, red. Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska, str. 863).

            Janosik został nakręcony przez braci Daniela i Jaroslava Siakiel’, którzy w Chicago założyli spółkę filmową Tatra – Film Corporation. Film wpisany został we współczesną ramę – do szałasu bacy przybywają turyści, którym opowiada on historię słowackiego zbójnika Janosika. Bohater stojąc na czele drużyny zbójeckiej okrada bogatych i rozdaje zrabowane kosztowności biednym.

            W 1975 roku Janosik został zrekonstruowany na podstawie wersji amerykańskiej. W 1995 został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Produkcja: Czechosłowacja

Reżyseria: Ludovít Jaroslav Siakeľ

Scenariusz: Ludovít Jaroslav Siakeľ , Jozef Žák-Marušiak

Zdjęcia: Daniel Siakeľ , Oldřich Beneš

Plenery: Blatnica, Dolne i Górne Jasenovce, Ďumbier, dolina Gaderska, klasztor pod Znievom, Kráľovą Hoľą, Mošovce, Necpaly, Orawa, Praga, Turčianska Štiavnička, Turčianskie Teplice

Wystąpili:

Theodor Pištěk – Janosik

Karel Fiala

Mária Fábryová

1935 Janosik, reż. Martin Frič

Fabuła

            Filmowa opowieść o  Janosiku, będąca wspólnym dziełem filmowców słowackich i czeskich, była jednym z najważniejszych osiągnięć czechosłowackiej kinematografii lat trzydziestych. W czasach, gdy kino stawało się narzędziem faszystowskiej propagandy stworzyli film o słowackim bohaterze narodowym.

W filmie Martina Friča Janosik, zgodnie z prawdą, jest Słowakiem. Również zgodnie z historycznym przekazem umiera powieszony za żebro na haku. Podobnie jak w polskim filmie i serialu Jerzego Passendorfera tak i tu Janosik zrabowane kosztowności rozdaje biednym (co z kolei odróżnia filmową opowieść Katarzyna Adamik i Agnieszki Holland, będącą najnowszą wersją historii o tatrzańskim zbójniku). 

Film słowackiego reżysera został zrealizowany w bardzo nowoczesny jak na swoje czasy sposób. Cechuje go szybki i bardzo dynamiczny montaż. Reżyser wykorzystał dramaturgiczne rozwiązania typowe dla amerykańskich westernów.

Opowieść o Janosiku niezmiennie związana jest z przedstawianiem tatrzańskich krajobrazów i portretowaniem góralskiego folkloru. W filmie z 1935 roku jest podobnie. Zbójnicy ubrani są w tradycyjne góralskie stroje, śpiewają i tańczą.

Produkcja: Czechosłowacja

Reżyseria: Martin Frič

Scenariusz: Karel Hašler, Martin Frič, Karel Plicka, Štefan Letz, Ivan J. Kovacevic

Zdjęcia: Ferdinand Pečenka

Plenery: Tatry

Wystąpili:

Pal’o Bielik – Janosik

Filip Dávidik - Janičko

Vladimir Majer – Herszt

1956 Skalna ziemia, reż. Włodzimierz Borowik

Dokument

            W drugiej połowie lat pięćdziesiątych powstały w Polsce filmy dokumentalne, które krytycy zakwalifikowali do wspólnego nurtu i nazwali czarną serią. Stanowiły krytyczną reakcję na optymistyczne, propagandowe kroniki filmowe i socrealistyczne dokumenty. Grupa młodych dokumentalistów postawiła sobie za cel sportretowanie kraju pod rządami komunistycznymi. Jednym z nich był Włodzimierz Borowik.

            Film Skalna ziemia należy do czarnej serii, ale ma też jedną cechę odróżniającą go od pozostałych dzieł cyklu – indywidualnego bohatera. W pozostałych jest nim społeczność, zbiorowość, tu – lekarz pracujący w małej miejscowości w Gorcach.

            Podobnie jak w pozostałych dokumentach nurtu tak i tu mamy do czynienia z zainscenizowanymi sytuacjami. Cechą wspólna jest również towarzyszący widzowi komentarz – zaangażowany, wskazujący problemy i narzucający jednoznaczną interpretację.

Dokument opowiada o lekarzu, który świadczy pomoc medyczną na prowincji, gdzie ludzie wciąż jeszcze dowierzają znachorom i przypominającym gusła metodom leczenia. Bohater, który równocześnie jest narratorem opowieści, musi borykać się z niedowierzaniem i nieufnością.

Film został nakręcony w Gorcach i gorczańskich wsiach. Gabinet lekarza znajduje się w Kamienicy, która dziś położona jest w powiecie limanowskim.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Włodzimierz Borowik

Scenariusz: Włodzimierz Borowik, Marcin Gołąb

Zdjęcia: Antoni Staśkiewicz

Plenery: Kamienica, Gorce

1962 Zamarła Turnia, reż. Sergiusz Sprudin

Dokument

            Zamarła Turnia o wysokości 2 179 m n.p.m. to dwuwierzchołkowy szczyt w Tatrach osławiony swoją południową ścianą – bardzo stromą, o wysokości ponad 120 m i długo uchodzącą za niemożliwą do zdobycia. Pierwsze odnotowane zdobycie szczytu ścianą południową udało się 23 lipca 1910 roku Henrykowi Bednarskiemu, Józefowi Lesickiemu, Leonowi Loria i Stanisławowi Zdyb (wcześniej szczyt zdobywano tylko północna ścianą). W kolejnych latach próba powtórzenia sukcesu skończyła się śmiercią dla wielu taterników, sama zaś południowa ściana zdobyła sławę jednej z najtrudniejszych do zdobycia w Tatrach.

Dokument autorstwa Sergiusza Sprudina w piękny sposób dokumentuje wejście na Zamarłą Turnię południową ścianą. Autorem scenariusza był Jan Długosz, polski taternik i alpinista, ratownik górski oraz autor opowiadań. Długosz przed premierą filmu, 2 lipca 1962 roku, zginął na skutek upadku z grani Zadniego Kościelca w Tatrach Wysokich.

Rozpoczynający Zamarłą Turnię krótki pokaz archiwalnych zdjęć ze zbiorów fotografii Muzeum Tatrzańskiego stanowi charakterystykę turystyki górskiej ubiegłego stulecia – panie w kapeluszach i długich sukniach oraz pionierzy zakrzywionych desek. Patrząc na zdjęcia, zarówno historyczne, jak i na sam filmowany materiał, słowa narratora filmowego stają się coraz bardziej aktualne: tylko góry patrzą na as te same.

Produkcja: Polska

Realizacja: Sergiusz Sprudin

Scenariusz: Jan Długosz

Plenery: Południowa ściana Zamarłej Turni

1970 Góry o zmierzchu, reż. Krzysztof Zanussi

Fabuła

            Krótkometrażowy film fabularny Krzysztofa Zanussiego opowiada o profesorze, niegdyś świetnym taterniku wytyczającym nowe szlaki w polskich górach, który raz w roku przyjeżdża w Tatry. Jego coroczne wycieczki zbiegają się z rocznicą śmierci przyjaciela, który tragicznie zginął w Tatrach idąc po pomoc dla rannego profesora podczas wspólnej wyprawy.

            Film portretuje kolejną taka wyprawę, podczas której profesor idzie w Tatry wraz z dwojgiem młodych ludzi. Podczas wędrówki rozmawiają, naukowiec wspomina zmarłego przyjaciela.

            W filmie Góry o zmierzchu, podobnie jak w wielu późniejszych filmach reżysera, bohaterem jest naukowiec. W kolejnych jego dziełach, jak na przykład w Barwach ochronnych, środowiska akademickie będzie częstym, powracającym motywem. Podobnie Tatry i wspinaczka, które też wielokrotnie, na pierwszym lub dalszym planie, przewijają się w twórczości jednego z najważniejszych twórców Kina Moralnego Niepokoju (również na przykład w Iluminacji z 1972 lub Constans z 1980 roku).

            W 1973 roku filmem Góry o zmierzchu Krzysztof Zanussi zdobył Trofeum Narodów na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Górskich i Podróżniczych w Trydencie.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Krzysztof Zanussi

Scenariusz: Krzysztof Zanussi, Edward Żebrowski

Zdjęcia: Sławomir Idziak (Zdjęcia wysokogórskie: Andrzej Galiński, Jerzy Surdel)

Plenery: Tatry

Wystąpili:

Marek Perepeczko – Jarek

Andrzej Zawada – Andrzej

Jerzy Kreczmar – profesor

1972 Obrazy starego świata (Obrazy starého sveta), reż. Dušan Hanak

Dokument

            W dokumencie Obrazy starego świata Dušan Hanak w niezwykle malarski sposób sportretował starszych ludzi mieszkających na terenie Liptova i Oravy. Reżyser stworzył galerię bohaterów, którzy z dala od zgiełku cywilizacji wiodą proste życie, zgodne z własnym systemem wartości. Nie boją się marzyć i skupiać na rzeczach oderwanych od ich wiejskiej rzeczywistości, jak chociażby starszy pastuch, który opowiada o księżycowej sile przyciągania i za pomocą lupy czyta gazety podczas pracy. Reżyser podchodzi do swoich bohaterów z ogromną sympatią i szacunkiem.

Dla tych ludzi pieniądze, warunki życia a wreszcie ich własne ubóstwo ma znaczenie drugorzędne. Ważniejsza jest godność i duma. Każdy z nich żyje w biedzie, ale nikt się nie skarży. Jeden z bohaterów mówi do twórców filmu, a zarazem do widzów z miasta: serca macie z betonu. Bohaterowie filmu Hanaka wiedzą, co w życiu jest naprawdę ważne, chociaż sami nie potrafią tego nazwać. Na bezpośrednie jednak pytanie autorów, co jest największą wartością w życiu odpowiadają zgodnie nie wiem

Inspiracją dla powstania filmu były dla reżysera fotografie Martina Martinecka. Kontynuując spójną wizje artystyczną, Hanak zatrzymał wiele filmowanych obrazów. Nieruchome kadry na ekranie nabierają charakteru ekspresjonistycznych obrazów.

Produkcja: Czechosłowacja

Reżyseria: Dušan Hanak

Scenariusz: Dušan Hanak

Zdjęcia: Alojz Hanúsek, Martin Martincek

Plenery: Loptov, Orava

1973, Janosik, reż. Jerzy Passendorfer

Fabuła, serial

            Jak podkreślał reżyser serialu Jerzy Passendorfer, legendy nie należy traktować zbyt poważnie (Źródło: www.filmpolski.pl/). Zgodnie z przekonaniem twórcy, jeden z najpopularniejszych seriali telewizyjnych lat siedemdziesiątych pełen jest humorystycznych scen i błyskotliwych, zabawnych dialogów.

Legenda o góralskim zbójcy niewiele ma może wspólnego z prawdą historyczną, ale przecież zupełnie nie o to jej autorom chodziło. Janosik na zawsze będzie już chyba w Polsce utożsamiany z odtwórcą głównej roli Markiem Perepczko. Jest silny, odważny, bohaterski. To nasz odpowiednik Robin Hooda – walczy z bogatymi po to, by zrabowane skarby rozdawać biednym.

W serialu Janosik jest Polakiem. Wiadomo, że w rzeczywistości był Słowakiem. Może jednak ważniejsza niż przynależność narodowa jest jego góralska tożsamość. Górale pogranicza polsko – słowackiego mieli zawsze ze sobą bardzo dużo wspólnego. Łączyły ich tradycje, legendy, mieli wspólne problemy.

Wbrew fabularnemu miejscu akcji serial realizowany był w zamku na Pieskowej Skale, w okolicach Ojcowa i na Podkarpaciu, a także w atelier w Warszawie i Pradze. Wszystkie te miejsca doskonale udają Podhale.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Jerzy Passendorfer

Scenariusz: Tadeusz Kwiatkowski

Zdjęcia: Stefan Pindelski

Plenery: zamek na Pieskowej Skale, okolice Ojcowa, różne rejony Podkarpacia

Wystąpili:

Marek Perepeczko – Janosik

Ewa Lemańska – Maryna

Bogusz Bilewski – Waluś Kwiczoł

Witold Pyrkosz – Jędruś Pyzdra

1974, Janosik, reż. Jerzy Passendorfer

Fabuła

            Janosików było tylu, ile legend o nim – motto rozpoczynające film Passendorfera doskonale oddaje jego charakter. Dodatkowo popularność filmu jak i serialu nakręconego równocześnie (film jest kinową wersje serialu) na trwałe zapewniła sposób postrzegania bohatera. Dla Polaków Janosik już chyba zawsze kojarzył się będzie z postawnym i heroicznym Markiem Perepeczko.

            Film kinowy powstał przy okazji realizacji serialu. Stanowi zmontowane fragmenty niektórych jego odcinków. Niestety odbiło się to na spójności dramaturgicznej.

            Widzowie wierni serialowi zarzucali kinowemu odpowiednikowi ogołocenie filmu z wielu kluczowych dla opowiadanej historii scen. Nie można przy tym jednak zapominać, że serial miał trzynaście odcinków. Film kinowy siłą rzeczy musiał być krótszy. Dla wielbicieli i znawców serialu to zawsze będzie za mało.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Jerzy Passendorfer

Scenariusz: Tadeusz Kwiatkowski

Zdjęcia: Stefan Pindelski

Plenery: zamek na Pieskowej Skale, okolice Ojcowa, różne rejony Podkarpacia

Wystąpili:

Marek Perepeczko – Janosik

Ewa Lemańska – Maryna

Bogusz Bilewski – Waluś Kwiczoł

Witold Pyrkosz – Jędruś Pyzdra

Marian Kociniak – Murgrabia

1974 Jak to się robi, reż. Andrzej Kondriatiuk

Fabuła

Duetu Zdzisław Maklakiewicz i Jan Himilsbach nikomu nie trzeba przedstawiać. Aktorzy, począwszy od kultowego Rejsu, w kolejnych filmach stworzyli niezapomniane kreacje, a ich talent komediowy sprawił, że każdy film z ich wspólnym udziałem do dziś cieszy się niesłabnąca popularnością wśród widzów.

            Podobnie jest ze zrealizowanym w Zakopanem i okolicach Jak to się robi. Film opowiada historię reżysera (Maklakiewcz) i literata (Himilsbach), którzy poznają się w pociągu i postanawiają razem zrealizować film. Trafiają do Zakopanego, do Domu Pracy Twórczej Muza i próbują wymyślić pomysł na scenariusz oraz znaleźć odtwórczynię głównej roli kobiecej. Bardziej jednak niż praca zajmują ich kobiety i atrakcje zimowego Zakopanego.

            Aktorska para stanowi dramaturgiczny samograj. Dialogi i kolejne pomysły bohaterów to perełki polskiego peerelowskiego kina, z jego charakterystycznym humorem.

Dodatkowym atutem jest zaprezentowane na ekranie Zakopane lat siedemdziesiątych. Podobnie jak dziś, wtedy też było to ulubione miejsce wypoczynku zimowego Polaków. Dla starszych widzów film stanowi sentymentalną podróż w czasie.

Produkcja: Polska

Reżyseria: Andrzej Kondratiuk

Scenariusz: Andrzej Kondratiuk, Zdzisław Maklakiewicz

Zdjęcia: Wiesław Rutowicz

Plenery: Zakopane, Kasprowy Wierch.

Wystąpili:

Zdzisław Maklakiewicz – Zdzisław Kozłowski

Jan Himilsbach – Narożny

Emilia Krakowska – Alina Kubacka, kierowniczka Domu Pracy Twórczej „Muza”

1975 Trzecia granica, reż. Wojciech Solarz, Lech Lorentowicz

Fabuła, serial

            Historia drugiej wojny światowej na Podhalu jest burzliwa i niejednoznaczna. Z jednej strony mieliśmy zdradę i stworzenie Goralenvolk, z drugiej tatrzańskich kurierów, którzy przeprowadzali uciekinierów przez zieloną, górska granicę a dalej poprzez Słowację na Węgry – do Budapesztu.

            W Filmowym Szlaku Karpackim mamy przykłady obu historii. Serial Trzecia granica opowiada historię tatrzańskiego kuriera, młodego górala, Andrzeja Bukowiana, który ryzykując życiem pomaga w przedostaniu się przez południową polską granicę ludziom zmuszonym do ucieczki z kraju.

Scenariusz serialu napisał Adam Bahdaj, autor poczytnych powieści młodzieżowych, na podstawie własnej książki pod tym samym tytułem. Pisarz sam w czasie wojny był tatrzańskim kurierem. Książkę Bahdaj zadedykował swojemu przyjacielowi Józefowi Krzeptowskiemu, sławnemu kurierowi tatrzańskiemu.

Ośmioodcinkowy serial powstał we współpracy polsko – węgierskiej. Akcja toczy się w Polsce na Podhalu, w Budapeszcie oraz na Słowacji. Bohaterami są zarówno Polacy jak i Słowacy. Po obu stronach sportretowani zostali i bohaterzy i zdrajcy.

Produkcja: Polska, Węgry

Reżyseria: Wojciech Solarz, Lech Lorentowicz

Scenariusz: Adam Bahdaj

Zdjęcia: Stefan Pindelski

Plenery: między innymi Zakopane, Tatry Nowa Biała, Przełom Białki, Dolina Strążyska

Wystąpili:

Andrzej Wasilewicz – Andrzej Bukowian

Borys Marynowski – Antek Wichniewicz

Marek Walczewski – Major Smyga

1980 Constans, reż. Krzysztof Zanussi

Fabuła

            Krzysztof Zanussi należy do jednego z twórców Kina Moralnego Niepokoju. Constans natomiast jest sztandarowym dziełem nurtu, zawierającym najważniejsze definiujące go cechy. Mamy więc współczesny temat, jednoznaczne stanowisko autora, wiarygodnie sportretowane środowisko, w którym rozgrywa się akcja filmu i młodego bohatera, przeżywającego inicjację.

            Bohaterem Constans jest Witold, młody instruktor wspinaczki. Jego ojciec był alpinistą, który zginął w Himalajach. Dzięki znajomościom chłopak dostaje pracę w biurze wystaw zagranicznych i wyjeżdża do Indii. Tam jest świadkiem machinacji i nieczystych interesów szefa  i kolegów z pracy.

            Z powodu sprzeciwiania się oszustwom, jakim dopuszczają się koledzy i szef w pracy, bohater szybko staje się przedmiotem szykan i traci posadę. Wszechobecna korupcja i zakłamanie stopniowo coraz bardziej go przytłaczają. Wyobrażasz sobie, że świat zmieni się, jeśli znajdzie się jeden sprawiedliwy - mówi przyjazny Witoldowi człowiek. Witold tak uważa i myli się. Ale z tego błędu Zanussi stworzył najpiękniejszy ze swych filmów (cytat za: http://filmpolski.pl/fp/index.php/12908).

Produkcja: Polska

Reżyseria: Krzysztof Zanussi

Scenariusz: Krzysztof Zanussi

Zdjęcia: Sławomir Idziak

Plenery: między innymi Łódź, Indie, Tatry

Wystąpili:

Tadeusz Bradecki – Witold

Zofia Mrozowska – Matka Witolda

Cezary Morawski – Stefan, przyjaciel Witolda