Szlak cmentarzy wojennych - okręg III

Analizując działania wojenne na terenie okręgu III, należy cofnąć się do listopada 1914 roku, kiedy to wojska rosyjskie dotarły aż pod Kraków, równocześnie pokonując Karpaty i przedostając się na teren Węgier. Na początku grudnia, została podjęta kontrofensywa przez zjednoczone armie austro-węgierskie i niemieckie, która zepchnęła armię carską na linię rzek Dunajec i Biała. Równocześnie Rosjanie zostali wyparci z większości terytorium węgierskich. Gdy rozpoczynał się pamiętny rok 1915 na terenie Galicji istniały dwa fronty: pierwszy – zachodni,biegnący od ujścia Dunajca pod Tarnów, wzdłuż rzeki Biała pod Gromnik następnie przez Rzepienniki, Łużną, Siary, Sękową, Małastów aż do dzisiejszego słowackiego Bardiowa, oraz drugi —południowy, wyznaczony był przez grzbiet Karpat. We wszystkich miejscowościach leżących na linii frontu zachodniego zostały utworzone w późniejszym czasie cmentarze wojenne.

W tym czasie, armia carska została praktycznie wyparta z terenów karpackich, utrzymała swoje pozycje w przełęczy dukielskiej i w okolicach rzek Ondawy i Laboryczy na Węgrzech, na południe od Dukli, a także w dolinie rzeki Latoryczy. Galicja Zachodnia była terenem zaciekłych walk, miedzy innymi pod Tarnowem oraz Zakliczynem, gdzie później rozpoczęły się walki pozycyjne. Wrogie armie przyjęły pozycje okopowe, które miejscami nie przekraczały odległości pół kilometra. Mimo, iż praktycznie codzienne dochodziło do drobnych strać na froncie galicyjskim, to kampania zimowa nie przyniosła poważniejszych zmian. Główne walki toczyły się, przede wszystkim, pod wspomnianym wcześniej Tarnowem, Zakliczynem, a także Gorlicami. Miasta te, na skutek rozmieszczenia wojsk, znalazły się pomiędzy liniami wrogich armii, pod koniec lutego 1915 roku.

Nie widząc w tym rejonie szans na przełamanie frontu, Rosjanie postanowili znaleźć rozstrzygnięcie walk przedostając się na Nizinę Węgierską. W Karpatach, do kwietnia 1915 roku, toczyły się zacięte walki. Nie przyniosły one jednak spodziewanego efektu. 1 kwietnia rozpoczęła się ofensywa armii rosyjskiej, zwana Wielkanocną, która po krótkotrwałych sukcesach załamała się, gdy wojska zostały zatrzymane przez wiosenne roztopy. Pod koniec kwietnia pozycje rosyjskie przebiegały od Rzepiennika Strzyżewskiego przez górę Zamczysko, Las Kazimierzowski, wieś Staszkówkę i okoliczne wzgórza: Wiatrówki, Pustki nad Łużną aż do Gorlic. Oprócz standardowych technik wykorzystywanych przy tworzeniu okopów, takich jak umocnienie z desek, zasieki z drutów kolczastych, schrony i rowy strzeleckie, Rosjanie stworzyli zabezpieczenia w postaci pól minowych. Linia okopów austriackich biegła od Ciężkowic przez Biesną, Wolę Łużańską do Łysej Góry pod Gorlicami i była umocniona podobnie jak rosyjska.

W kwietniu, na naradzie w Berlinie, strony sprzymierzone ustaliły szczegóły operacji, która miała rozstrzygnąć walki na tym odcinku frontu (Rosjanie nie przywiązywali większej wagi do walk toczących się pod Gorlicami). Główne uderzenie wykonać miała 11 armia niemiecka gen. Augusta von Mackensena oraz 3 i 4 armia austriacka dowodzone przez arcyksięcia Józefa Ferdynanda. Wszystkie podejmowane działania trzymywane były w tajemnicy, co w efekcie dało państwom sprzymierzonym trzykrotna przewagę nad armią rosyjską. Co więcej, w ostatniej chwili zmieniono także termin ataku z 4 na 2 maja.

Już 28 kwietnia rozpoczął się zmasowany ostrzał artyleryjski, natomiast 2 maja 1915 roku ruszyło natarcie na rosyjskie pozycje usytuowane w okolicach wsi Łużna i Gorlice. Pierwszy dzień walk okazał się sukcesem - front przesunął się na zachód o około 10 km. Tego dnia zginęło 20 tysięcy żołnierzy, natomiast do niewoli wzięto 17 tysięcy Rosjan.

Wyjątkowo trudne walki toczono o wzgórze Pustki, które miało ogromne znaczenie strategiczne. Broniła go rosyjska 31 Dywizja Piechoty, która znacznie rozbudowała i umocniła pozycje obronne, tworząc kilka linii okopów. Z Rosjanami na wzgórzu Pustki starła się 12 Krakowska Dywizja Piechoty dowodzona przez gen. Paula Kestranka. W jej skład wchodził 56 Wadowicki Pułk Piechoty płk Mollinarego oraz 100 Cieszyński Pułk Piechoty ppłk Pittla. Całością operacji dowodził gen. Metz, artylerii przewodził gen. Tadeusz Rozwadowski.

Właściwa Bitwa Gorlicka rozpoczęła się 2 maja, gdy nastąpił intensywny ostrzał artyleryjski, prowadzony przez ponad 1000 dział. Atak nastąpił zaraz po ostrzale. Armie sprzymierzone stopniowo posuwały się naprzód, pokonując Rosjan. Nie stawiający oporu żołnierze rosyjscy dostali się do niewoli. Atakujący, zagłębiając się w las, natknęli się na stanowiska z karabinami maszynowymi, które były niewidoczne dla artylerii. Wzgórze Pustki zostało zdobyte około godziny 11, do niewoli wzięto 1700 Rosjan, a straty po obu stronach oszacowano na ponad 1200 osób.

Po sukcesie na wzgórzu Pustki, ofensywa była kontynuowana z powodzeniem. Gdy wojska austriackie dotarły do Krosna 8 maja, operację gorlicką można było uznać za zakończoną z pełnym powodzeniem. Front, do końca lipca 1915 roku, ustabilizował się na wschodnim krańcu Galicji. O ostatecznej klęsce Rosjan przesądziły straty, jakie ponieśli pod Łużną, Gorlicami oraz we wcześniejszych starciach w Karpatach.

Tereny pokryte mogiłami

Gdy zakończyły się walki na terenie Galicji Zachodniej, tereny starć pokryte były mogiłami poległych żołnierzy wszystkich walczących armii. Od 1915 roku rozpoczęto realizację projektu budowy cmentarzy wojennych, który miał na celu uporządkować tak liczne mogiły, rozrzucone na ogromnym terenie. Pomysłodawcy planowali, iż będzie to trwałe i godne upamiętnienie poległych bez względu na narodowość. Cały teren, gdzie toczyły się bitwy, został podzielony na 10 okręgów oraz Kraków stanowiący osobny jedenasty okręg.

Z armii Austro-Węgierskiej wydzielono Oddział Grobów Wojennych (K.u.K Kriegsgraber-Abteilung ) kierowany przez majora Rudolfa Brocha. W skład tego oddziału wchodziły trzy sekcje: Oczyszczania Miejsca Walk, Ewidencji Poległych oraz Budowy Cmentarzy. Pierwsze dwie sekcje zebrały z pobojowisk około 60000 ciał, w tym 43000 ekshumowano. Ciała były identyfikowane na podstawie mundurów, dokumentów oraz rzeczy osobistych. Niektórych poległych chowano już w trakcie trwania walk w prowizorycznych grobach. Były to przeważnie płytkie groby, co groziło wybuchem epidemii.

Każdy z dziesięciu okręgów nadzorowany był przez oficera, który posiadał wykształcenie inżynierskie lub artystyczne. Do jego zadań należało rozpoznanie terenu, wybór miejsca, projekt techniczny, koncepcja artystyczna, dostawa budulca.

W wyniku pracy Oddziału Grobów Wojennych powstało około 400 cmentarzy. Wszystkim cmentarzom zostały nadane numery porządkowe, zostały oznaczone w terenie kamiennymi słupami, które można odnaleźć do dziś.

W Okręgu III znajdują się 54 cmentarze, które łącznie mają powierzchnię 31 682 m2. Większość cmentarzy (w liczbie 43) to obiekty samodzielne. Dwa obiekty cmentarne, zostały zbudowane przy istniejących już wcześniej kapliczkach, jeden przy krzyżu, kolejne trzy, to pochówki żołnierzy wyznania mojżeszowego. Przeważająca część cmentarzy kryje prochy wszystkich trzech armii, a aż pięć przeznaczono dla żołnierzy wrogiej armii rosyjskiej. Obiekty umiejscawiane były najczęściej na eksponowanych miejscach: na wzgórzach, przełęczach, stokach - wszędzie tam gdzie toczyły się walki. Cmentarze lokowano zazwyczaj przy głównych szlakach komunikacyjnych, co sprawia, że do dziś nie ma większych problemów z dotarciem do wybranego obiektu.

Głównym projektantem cmentarzy Okręgu III był Hans Mayr, z pochodzenia Niemiec, porucznik, architekt i inżynier budowlany. Kształcił się w Wiedniu i przez cały okres działalności Oddziału Grobów Wojennych był głównym projektantem cmentarzy Okręgu III - "Gorlice". W tym właśnie okręgu zaprojektował aż 53 z 54 cmentarzy. Jedyny cmentarz nie zaprojektowany przez niego to cmentarz w Gorlicach nr 91. Co ważne, stworzył dwa projekty żeliwnych krzyży nagrobnych, które stały się wzorcowe i można je zobaczyć na każdym z cmentarzy. Znakiem rozpoznawczym Mayr’a jest wysoki krzyż centralny, zbudowany z belek zwieńczony blaszanym półkolistym nakryciem.

Podążając szlakiem cmentarzy wojennych

Szlak Okręg III - cmentarze wojenne, biegnie wzdłuż drogi krajowej nr 28 oraz wojewódzkiej 977, z Biecza do Grybowa, przecinając tym samym cały Okręg III. Uwzględnia wszystkie ważniejsze i najpiękniejsze cmentarze wojenne regionu. Trasa została skonstruowana w taki sposób, by zwiedzający miał szansę zobaczyć jak najwięcej obiektów, nie oddalając się zbytnio od głównych dróg. Natomiast poszczególne cmentarze, zostały dobrane nie tylko z powodu atrakcyjności, ale przede wszystkim pod względem różnorodności - każdy podążający szlakiem będzie miał możliwość zobaczyć pięknie odnowione cmentarze, a także te zupełnie zapomniane, z pojedynczymi nagrobkami i rozsypanym ogrodzeniem. Łączna długość szlaku to około 100 km.

Przystanek 1 - Biecz

Pierwszy obiekt to cmentarz nr 106 w Bieczu położony na wzniesieniu naprzeciwko kolegiaty pod wezwaniem Bożego Ciała. Planując wyprawę szlakiem cmentarzy Okręgu III warto rozpocząć swoją wędrówkę właśnie z Biecza. Pięknie tarasowo zaprojektowany cmentarz w każdym rozbudzi chęć poszukiwania kolejnych obiektów. W Bieczu znajdują się również cmentarze nr 107, nr 108 oraz 109.

Przystanek 2 – cmentarze u stóp Łysej Góry

Następny punkt szlaku leży pod szczytem Łysej Góry na granicy dwóch wsi: Pagorzyny i Wójtowej. Jest to cmentarz numer 103. By dotrzeć do niego trzeba poświęcić nieco czasu, jednak obiekt, poddany częściowej renowacji, zdecydowanie jest warty zobaczenia. W pobliżu, w stronę wsi Wójtowa, leży także cmentarz nr 102.

Gorlice – piękne panoramy i najważniejszy cmentarz Okręgu III

Na dalszej trasie szlaku należy odwiedzić cmentarz w Gorlicach nr 87, ulokowany na wzniesieniu naprzeciwko Szpitala Powiatowego im. Henryka Klimontowicza. Ta lokalizacja sprawia, iż z cmentarza roztacza się wyjątkowo piękna panorama miasta.

W Gorlicach znajduje się jeden z największych i najbardziej monumentalnych cmentarzy wojennych nr 91, jest on cmentarzem reprezentacyjnym Okręgu III. Co ciekawe, jest to jedyny obiekt w tym rejonie nie zaprojektowany przez Hansa Mayr’a, a przez Emila Ladewiga. W Gorlicach obejrzeć można także trzy inne cmentarze z okresu I wojny światowej: cmentarz nr 88, nr 89 oraz nr 90.

Stróżówka

Cmentarz nr 95 w Stróżówce położony jest tuż przy drodze biegnącej z Gorlic w kierunku Łużnej. Jadąc tą drogą nie można go przeoczyć. Obiekt jest w znakomitym stanie technicznym, obsadzony dębami. Szczególnie znakomicie prezentuje się w okresie jesiennym i wiosennym. W Stróżówce położone są również cmentarze o numerach 92, 93, 94, 95, 96, 97.

Pętna

Kolejny obiekt na szlaku, to cmentarz w miejscowości Pętna nr 63, kiedyś bardzo zniszczony i trudno dostępny, dziś dzięki remontowi z lat 2005 - 2006 przedstawia widok mocno zbliżony do pierwotnych wyglądu.

Małastów

W miejscowości Małastów znajduje się cmentarz nr 66, położony na zboczu wzgórza. Pierwotnie był on dobrze widoczny, jednak z biegiem czasu cały obiekt, jak i okolica, zarósł gęstym lasem. W 1993 roku cmentarz został wyremontowany. W Małastowie warto także odwiedzić cmentarz nr 65.

Ropica Górna

Następnym cmentarzem na szlaku jest cmentarz w Ropicy Górnej nr 67, znajdujący się u podnóża wzgórza Korbuta, doskonale widoczny z głównej drogi. Zwraca na siebie uwagę malowniczą lokalizacją na zboczu łąki. Dodatkowo wyróżniają go dorodne świerki rosnące przy murze.

Choć dotarcie do kolejnego cmentarza wymaga nieco wysiłku i wiąże się z blisko 2 kilometrowym spacerem, nie ma wątpliwości, że cmentarz w Ropicy Górnej nr 78 jest tego wart. Po dotarciu na wzgórze uwidacznia się potężna tylna ściana, która została zbudowana z kamiennych, połączonych ze sobą słupów zwanych pylonami. W Ropicy Górnej znajdują się równieżcmentarze nr 68 oraz 77.

Sękowa

Podobnie jak wcześniejszy cmentarz, tak i ten nr 80 w Sękowej, położony jest na zboczu wzgórza, na południowy wschód od wsi. Taka lokalizacja gwarantowała piękną ekspozycje i widoczność, z czasem, tak jak w większości przypadków, zbocze zarosło, a cmentarz jest obecnie schowany wśród drzew.

Szymbark

Kierując się z Gorlic w kierunku Nowego Sącza nie można pominąć cmentarza w Szymbarku nr 75, obiekt ten jest w bardzo dobrym stanie, zachowały się wszystkie krzyże, które przy różnych uroczystościach dekorowane są kwiatami i wstążkami.

Łosie

Na terenie cmentarza parafialnego w miejscowości Łosie leży cmentarz wojenny numer 71. W 1994 roku poddany został kapitalnemu remontowi i obecnie w pełni odpowiada pierwowzorowi, każdy element został szczegółowo odwzorowany.

Grybów

Ostatni punkt na szlaku to Grybów i cmentarz numer 130a. Jest on wyjątkowy z dwóch powodów: po pierwsze jest przykładem mogił żołnierzy wyznania mojżeszowego, po drugie jest jednym z najmniej zadbanych miejsc pamięci. Polegli żołnierze zostali pochowani na miejscowym kirkucie w jego zachodniej części.

Odkrywając tajemnice Bitwy Gorlickiej…

Będąc w Gorlicach, osoby szczególnie zainteresowane tematyką Bitwy Gorlickiej, powinny odwiedzić miejscowe muzeum, które znajduje się niedaleko cmentarza nr 91 przy ul. Wąskiej 7-9. W Muzeum Regionalnym PTTK Oddział w Gorlicach, zgromadzone zostały liczne pamiątki z czasów I wojny światowej. Muzeum założone w 1957 roku działa już od 55 lat, obejrzeć w nim można stałe ekspozycje związane z historią miasta i regionu, a także wystawy okolicznościowe.

Największą atrakcją muzeum jest powstała w 90 rocznicę Bitwy Gorlickiej sala figur woskowych usytuowana w piwnicach budynku. Znajduje się w niej siedem postaci, naturalnej wielkości, dowódców i żołnierzy walczących w Bitwie Gorlickiej. W muzeum można również obejrzeć bogatą ekspozycję broni (zarówno palnej, jak i siecznej, którą posługiwały się obie walczące strony), umundurowania, numizmaty a także, co wzbudza duże zainteresowanie zwiedzających, makietę „Operacji Gorlickiej”, wykonaną w skali 1:5000, o wymiarach 5x2,5m.

Muzeum gorlickie może również poszczycić się bogatymi zbiorami dokumentów dotyczących cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej. Prezentowane eksponaty uzupełnione są planszami, mapami wojskowymi, szkicami a także przedmiotami należącymi do żołnierzy.

Uwagi: Prace badawcze nad dokumentami archiwalnymi ciągle trwają, dlatego podana liczba pochowanych żołnierzy na danym cmentarzu może ulec zmianie.

Strona Muzeum Regionalnego

http://www.gorlice.pttk.pl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=20&Itemid=33

Szczegółowe informacje na temat Bitwy Gorlickiej

http://www.cmentarze.gorlice.net.pl/bitwa.htm

Spis poległych I wojna światowa:

http://www.polegli.tgcp.pl/index.php?lng=pl

Dane o cmentarzach:

http://www.cmentarze.1wojna.pl/