Żydzi w Karpatach - Śladem małopolskich starozakonnych

Małopolska jest regionem, który w każdym swoim zakamarku chowa pewne historie, opowieści, czy też zabytki, zapomniane pamiątki, świadczące o barwnej przeszłości. Jest regionem o bogatej kulturze, długich i zawiłych dziejach, wysokim zróżnicowaniu etnograficznym. W dzisiejszych czasach, kiedy niestety coraz więcej obszarów naszego życia staje się wspólne i podobne dla szerokich mas, często brakuje w nich miejsca na dawną wielokulturowość i etniczność, jaka była kiedyś w Małopolsce. Dlatego naszym zadaniem powinno być wspieranie i dbanie o zachowane pamiątki, o historie naszych ziem, o pamięć dawnych dni…

Wiele istotnych śladów historii pozostawili w naszej pamięci Żydzi. Zamieszkiwali każde miasteczko oraz większość wsi. Posiadali swoją religię, kulturę, obyczaje i stanowili nieodłączny element krajobrazu społeczeństwa polskiego. Społeczność ta, tak mocno związana z polską tradycją i historią, nagle zniknęła. Tragiczny przebieg II wojny światowej pozostawił po sobie pustki nie tylko w opustoszałych żydowskich domach, ale także w społeczeństwie polskim, którego naród żydowski był nieodzowną częścią.

Zatem ruszajmy szlakiem społeczeństwa żydowskiego. Przypomnijmy sobie, gdzie mieszkali kiedyś Żydzi, czym się zajmowali, co miłowali…

Chętni pogłębienia swojej wiedzy o narodzie żydowskim znajdą wiele ciekawych i rzetelnych informacji na stronie www.sztetl.org.pl – serwisie, którego celem jest rozpowszechnianie wiedzy o polskich Żydach, aktualizowanym i poszerzanym o coraz to nowe zbiory dokumentów, artykułów, map, zdjęć. Znajdziemy tam opis przeszło dwóch tysięcy miejscowości polskich zamieszkiwanych przez Żydów.

Zainteresowanym żydowskimi kirkutami poleca się stronę internetową http://www.kirkuty.xip.pl, która jest zbiorem informacji i opisów żydowskich cmentarzy w Polsce. Dodatkowo zawiera ona bogaty zasób fotografii oraz informacje dotyczące dokładnego położenia obiektów zabytkowych.

Żydzi w małopolsce

To tutaj było bijące serce społeczeństwa żydowskiego w Polsce, gdzie właśnie Żydzi przyczynili się do wytworzenia swoistej kultury i pejzażu małopolskich miasteczek i wsi.

Spoglądając na spisaną historię Żydów w Małopolsce można podzielić ją na dwie części – historię osadnictwa (w konkretnych miejscach i na określonych warunkach) oraz historię o której dowiadujemy się poprzez dokumenty bezpośrednio nienawiązujące do narodu żydowskiej, gdzie sylwetki Żydów pojawiają się sporadycznie, jako nieudokumentowana wzmianka – np. o Żydzie-kupcu czy Żydzie-karczmarzu. Posiadamy informację z księgi parafialnej o przyjęciu chrztu przez jakiegoś starozakonnego, ale nie mamy żadnych źródeł, żadnych dowodów na istnienie społeczności żydowskiej w danym miejscu. Nie ulega jednak wątpliwości, że wraz z rozwojem państwa polskiego, Żydzi przybywali coraz liczniej, szczególnie od momentu wydania przez Bolesława Pobożnego, w 1264 r., statutu kaliskiego zapewniającego Żydom swobodny handel, prawo udzielania pożyczek pod zastaw nieruchomości, swobodę życia oraz wyznania.

Początkowo osadnictwo żydowskie dotyczyło wyłącznie miast, dopiero od połowy XVI w. pojawia się osadnictwo na terenach wiejskich. W tym czasie następuje intensyfikacja działalności gospodarczej Żydów i ustalenie „żydowskich zawodów”. Głównym źródłem utrzymania rodzin staje się rzemiosło, handel oraz wytwórczość.

W kolejnych wiekach wzrasta rola Żydów. Niebagatelną rolę odgrywali w rozwoju handlu zagranicznego i wzmocnienia kontaktów ze Wschodem i Zachodem – głównie dzięki posiadanym przez nich bogatym kontaktom handlowym. Żydzi posiadali swoje gminy, budowali synagogi, łaźnie, tworzyli swoje dzielnice czy ulice. Nie było to jednak życie całkiem sielankowe. Z jednej strony wspierani przez możnych i szlachtę, z drugiej strony mieli podburzanych przez kościół chrześcijan, którzy widzieli w nich jedynie złą, niewierną konkurencję, którą należałoby wyrzucić, czy pozbawić praw.

Zasadniczą zmianą w prawodawstwie był okres zaboru austriackiego, kiedy Żydzi – jak reszta mieszkańców Galicji – przeszła pod kuratelę cesarską. Najpierw ogłoszono całkowitą odrębność Żydów od reszty społeczeństwa, ograniczono prawa, obłożono wysokimi podatkami, najbiedniejszych wydalano poza państwo. Sytuacja zmieniła się w XIX w., kiedy Żydom przyznano pełnię praw obywatelskich.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości tak dla Polaków, jak i polskich Żydów było szczęśliwym wydarzeniem. W szybkim tempie rozwijała się ich przedsiębiorczość – znów ruszyły żydowskie firmy, fabryki i zakłady oraz działalność społeczna i publicystyczna.

Wieki wspólnego życia i budowania państwa miały jednak legnąć w gruzach wraz z wybuchem II wojny światowej. Wydarzenia tego okresu – prześladowania ludności żydowskiej i eksterminacja wymazały Żydów z polskiej mozaiki wielokulturowej. Ten element, który był przez wieki, który każdemu towarzyszył, przestał istnieć a pozostały po nim jedynie pamiątki. Po latach zapomnienia pamięć historii Żydów w Polsce zaczęła być reaktywowana. Przypominano sobie o żydowskich mieszkańcach miasteczek, a również Żydzi – ci, którzy przeżyli zagładę – zaczęli przyjeżdżać do Polski i dbać o pozostawione po sobie ślady – ocalałe po wojnie synagogi i kirkuty.

Wiele z synagog i kirkutów zostało odnowionych, uporządkowanych. Jednak nadal jest wiele zabytkowych obiektów, głównie cmentarzy, które są wciąż zapomniane. Cmentarze żydowskie coraz bardziej pochłania porastająca je roślinność. Swym wyglądem i zaniedbaniem proszą się by ktoś się nimi zaopiekował i przypomniał tym samym, że tu mieszkali Żydzi, że byli członkami społeczności i tak jak wszyscy pracowali, modlili się i umierali...