Tam gdzie licho ma swój dom – jaskinie

W dawnych czasach ludzie powszechnie wierzyli, że w głębi ziemi czają się złe moce. Okolice jaskiń i pieczar były omijane szerokim łukiem, ponieważ nikt nie chciał ściągnąć na siebie nieszczęścia i gniewu złośliwych czarcich mocy. Jedynie ci, którzy nie mieli już innego wyjścia, z wielką niepewnością decydowali się na wejście w głąb ziemi. Zbójnicy upodobali sobie te miejsca i gromadzili tam swoje łupy. Ondraszek i wielu innych hersztów nie zastanawiali się jednak nad prawdziwą przyczyną powstania podziemnych korytarzy i sal. Dzisiaj jednak wiemy już jak powstają i czym naprawdę są jaskinie.

Jaskinie są to podziemne korytarze lub komory o różnej długości i głębokości. Występowanie jaskiń najczęściej kojarzone jest ze zjawiskami krasowymi. Proces taki ma miejsce na terenie zbudowanym ze skał węglanowych lub siarczanowych i polega on na powolnym rozpuszczaniu przez wodę zawartych w nich minerałów. Woda rozpuszcza między innymi takie minerały jak: węglan wapnia (podstawowy składnik skał wapiennych), dolomity, gipsy czy sól kamienną. Najpopularniejszą skałą, w której zachodzą zjawiska krasowe, są oczywiście wapienie. Dla chemików proces ługownia wapieni można przedstawić w następujący sposób:

CaCO3 + H2O + CO2 —› Ca(HCO3)2 => ługowanie wapieni

Dla osób o profilu bardziej humanistycznym:

Wapienie zbudowane są z węglanu wapnia (czyli CaCO3). W czystej chemicznie wodzie (H2O) rozpuszczają się one bardzo trudno, jednak woda, która rozpuszcza te skały, jest zanieczyszczona dwutlenkiem węgla (CO2) pochodzącym z atmosfery. Dodatkowo, zanim woda dostanie się do skał, musi zwykle przesiąknąć przez warstwę glebową, z której również pobiera CO2 zawarty w rozkładających się szczątkach organicznych. Tak wzbogacona woda ma nawet 300 razy większą zdolność rozpuszczania węglanu wapnia niż woda czysta chemicznie. Wskutek zetknięcia się wody zawierającej CO2 z wapieniem następuje wyżej przedstawiana reakcja, której wynikiem jest powstanie kwaśnego węglanu wapnia Ca(HCO3)2. Kwaśny węglan wapnia jest znacznie łatwiej rozpuszczany niż CaCO3 i dlatego może on być dalej odprowadzony z miejsca, w którym zachodzi reakcja.

Proces rozpuszczania zaczyna się od poszerzania drobnych szczelin, w których znajduje się niewielka ilość wody. W miarę zwiększania się ilości wody, tempo rozpuszczania, a co za tym idzie poszerzania się pustek skalnych, zwiększa się. Płynąca woda porusza się w obrębie tych szczelin i tworzy tzw. kanały krasowe. Główny kanał odprowadza wodę na zewnątrz, tworząc źródło krasowe – źródła tego typu nazywane są wywierzyskami i znajdują się najczęściej w dnach dolin.

Rozpuszczony węglan wapnia może ulec ponownemu wytrąceniu na skutek, na przykład, spadku ciśnienia transportującej go wody. Zmiana warunków powoduje zmniejszenie się ilości dwutlenku węgla w wodzie, co skutkuje wytrącaniem się nadmiaru węglanu wapnia. Z tego powodu, na przykład w okolicach wywierzysk, spotyka się tak zwaną martwicę wapienną (inaczej trawertyn). Zmniejszenie się ilości dwutlenku węgla w wodzie może być również wynikiem zmiany temperatury lub pochłonięcia go przez rośliny. Wytrącanie się węglanu wapnia zachodzi również w jaskiniach – niejednokrotnie powstaje wtedy niezwykle bogata i urozmaicona szata naciekowa, której najczęściej występującymi elementami są stalagmity, stalaktyty, stalagnaty czy draperie.

W polskich Karpatach jaskinie krasowe spotykane są na terenie Tatr oraz Pienin. Warto jednak zaznaczyć, że jedną z najpiękniejszych i najbardziej interesujących jaskiń tego typu jest Ochtińska Jaskinia Aragonitowa na Słowacji.

Dla odmiany, teren Karpat Zewnętrznych nie jest zbudowany ze skał ulegających procesowi krasowienia. Obszar ten buduje flisz, czyli naprzemianległe skały piaskowcowe, mułowce i zlepieńce. W związku z tym nie mogą zachodzić tu zjawiska krasowe. Jaskinie występujące w obszarze Karpat fliszowych mają zupełnie inne pochodzenie. Ze względu na to, że proces rozpuszczania skał nie przyczynia się do ich powstawania, nazywane są pseudokrasowymi. Za ich tworzenie się odpowiedzialne są dwa zjawiska:

- grawitacyjne ruchy masowe, czyli procesy mające wpływ na rozwój stoków i wierzchowin. Są to m. in.: obrywy skalne, osuwiska i spełzywanie

- procesy wietrzenia i erozji ścian wychodni skalnych.

Podczas tworzenia się jaskiń w osadach fliszowych bardzo istotna jest miąższość warstw skalnych. Warstwy piaskowca, w których zwykle tworzą się jaskinie, muszą być grube i o dużej zwięzłości.

Ze względu na morfologię jaskinie fliszowe można podzielić na dwie grupy:

- szczelinowe – występujące najczęściej na szczelinie lub na systemie szczelin, długości kilku do kilkuset metrów. Jaskinie takie powstają wskutek takich procesów jak: zawaliska, lokalne przesunięcia warstw skalnych, ruchy bloków skalnych, itp. Ich wygląd może zmieniać się bardzo szybko.

- nisze jaskiniowe i jaskinie warstwowe:

- nisze jaskiniowe – nieduże, niskie, płytkie, ale dość szerokie formy najczęściej występujące u podnóża skałek fliszowych, pod okapami skalnymi. Powstają one na skutek erozji ścian skałek fliszowych.

- jaskinie warstwowe – formy większe, bardziej złożone ze znaczną przewagą szerokości nad wysokością; powstają również wskutek erozji wychodni warstw fliszowych.

Dla jaskiń fliszowych typowy jest brak szaty naciekowej (może ona sporadycznie występować w bardzo ubogiej formie).