Czy wiesz, że były tu wulkany?

Wulkany w Polsce? Trudno w to uwierzyć a jednak…

Nie tak dawno (oczywiście w „geologicznym” sensie pojęcia czasu) teren obecnych Karpat Wewnętrznych, czyli na południe od Pienin, i Zewnętrznych (obszar dzisiejszych Beskidów) pokrywało morze, w którego dnie zachodziły wielkoskalowe procesy tektoniczne związane z naciskaniem kontynentu afrykańskiego na platformę europejską. W wyniku olbrzymich naprężeń skorupa ziemska pękała pozwalając wydobywać się roztopionej magmie na powierzchnię.

Większość osób pod pojęciem „wulkanizm” wyobraża sobie jedynie stożki wulkaniczne Włoch, takie jak Stromboli, Etna czy Wezuwiusz, lub szczelinowe wulkany Islandii (pamiętna erupcja wulkanu Eyjafjallajökull w 2010 roku sparaliżowała praktycznie cały ruch lotniczy). W geologii pojęcie wulkanizmu jest znacznie szersze i jest rozumiane, jako ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się magmy na powierzchnię – pojęcie to obejmuje również ekshalacje gazów, erupcje pyłów wulkanicznych, itp. Wiele procesów związanych z ruchem magmy zachodzi jednak pod powierzchnią Ziemi i nieraz jedynie z pośrednich przesłanek możemy wnioskować o tym, co dzieje się pod nami. Takie zjawiska noszą nazwę plutonizmu. Wulkanizm i plutonizm określa się wspólną nazwą magmatyzmu. Zarówno w procesach plutonicznych i wulkanicznych powstają skały, które niosą ze sobą olbrzymią ilość informacji. Na przykład, cienkie warstewki pyłów wulkanicznych mogą posłużyć do datowania współczesnych osadów – metoda podobna do oznaczania wieku na podstawie słojów drzew (dendrochronologia) lub warw jeziornych (warwochronologia). W osadach fliszowych Karpat oraz Zapadliska istnieją z kolei trzy warstwy tufitów stanowiące poziomy korelacyjne. Na podstawie składu skał magmowych możemy określić skład chemiczny płaszcza ziemskiego, tj. strefy znajdującej się pomiędzy jądrem a skorupą ziemską. Pomocne są w tym tak zwane ksenolity. Co więcej, skład chemiczny skał magmowych jest ściśle związany z jej genezą. Na tej podstawie, geolodzy są na przykład w stanie określić czy dana skała powstawała w strefie ryftu (świadczyć o tym mogą bazalty ryftów oceanicznych o specyficznym składzie chemicznym, tak zwane MORB – mid ocean ridge basalts), czy subdukcji.

Skały magmowe powstające z zastygłej lawy lub magmy nie są jednymi produktami magmatyzmu. Gorąca magma zmienia swoje otoczenie poprzez spiekanie skał otaczających, wymianę składników chemicznych oraz spękanie skał otaczających. Efektami może być również powstanie tak zwanej aureoli kontaktowej, czyli strefy na granicy ciała magmowego zbudowanego ze skał zmienionych przez oddziaływanie magmy, powstanie złóż i nagromadzeń minerałów, powstanie gorących źródeł czy wód mineralnych. Większość z wyżej wymienionych elementów można spotkać w Polskich Karpatach na pograniczu Pienin, Gorców i Beskidu Sądeckiego. W tym rejonie występują liczne intruzje andezytowi, których geneza związana jest prawdopodobnie ze strefą subdukcji.