Skok Janosika

W Pieninach, na słynnym Przełomie Dunajca, jest przesmyk między ścianami Facimiecha, zwanymi też Zbójeckie Skały (668 m n.p.m.– szczyt w Masywie Trzech Koron w Pieninach Właściwych) i Klasztornej Góry (słow. Kláštorná hora, 657 m n.p.m. - szczyt w słowackiej części Pienin Właściwych - Grupa Golicy). Koryto rzeki ma tu zaledwie 12 metrów szerokości, a głębokość wodnej kipieli osiąga 8 metrów. Niegdyś flisacy nazywali to miejsce lij od przelewającej się wody; znane jest też pod nazwą Na Głębokie.

Według legendy to Skok Janosika, tu bowiem przeskoczył on Dunajec uciekając z lochu w niedzickim zamku przed pościgiem. Na cyplu, z lewej strony rzeki, flisacy pokazują ślad kierpca odbity na skale, jako dowód niezwykłej siły harnasia, której nie oparł się nawet głaz. Na Spiszu Polskim ten niezwykły wyczyn przypisuje się niekiedy miejscowemu zbójnikowi Gałajdzie – postaci na wpół legendarnej. Zbójnik ten po przeskoczeniu rzeki opuścił podobno spodnie, w obraźliwy sposób wypinając się na stróżów prawa. To samo uczynił, ale po przepłynięciu w czasie pościgu rzeki Soły, zbójnik z towarzystwa Sebastiana Burego z Rajczy w Beskidzie Żywieckim, co skrzętnie zanotowano w aktach sądowych miasta Żywca w 1630 roku.

W karpackich legendach motyw stopy (także dłoni) odbitej w kamieniu jest dosyć częsty i wiąże się, oprócz zbójnickich harnasiów (np. Baczyński, Ondraszek, Proćpak z Kamesznicy, Dobosz), z reguły z Matką Bożą i postaciami świętych (głównie Jadwigi królowej, Kingi, Świerada, Wojciecha). Występuje także w innych regionach Polski.

Wykonywanie dalekich skoków było, według tradycji, elementem „egzaminu”, któremu był poddawany kandydat na zbójnika. Musiał się wykazać niepospolitą sprawnością fizyczną, odwagą, sprytem, perfekcyjnym posługiwaniem się bronią. Mówią o tym legendy w całych Karpatach.

Jerzy Janosik (słow. Juraj Jánošík), ulubiony bohater legend, pieśni i opowieści z obszaru Podhala, Spisza, Orawy, Pienin jest postacią autentyczną. W rzeczywistości nie był żadną wybitną osobistością wśród całej rzeszy karpackich zbójników. Jego działalność trwała niespełna dwa lata: od września 1711 roku do marca 1713 roku.

Urodził się we wsi Terchowa (słow. Terchová) na Słowacji 25 stycznia 1688 roku. Ujęto go na początku marca 1713 roku w Klenowcu (słow. Klenovec), wsi położonej w środkowej Słowacji, w rejonie Gór Weporskich (słow. Veporské vrchy). Wyrok - powieszenie na haku za żebro -wykonano 17 lub 18 marca tegoż roku w Liptowskim Mikułaszu (słow. Liptovský Svätý Mikuláš). Z procesu Janosika zachowały się zapisy jego zeznań. Mówią o nim także materiały z procesu innego harnasia - Tomasza Uhorczyka (słow. Tomáš Uhorčík, także Martin Mravec), figurujące w księdze spraw kryminalnych Komitetu Liptowskiego z lat 1710-1717. Obecnie znajduje się ona w Archiwum Obwodowym w Bratysławie.

Wśród znaczących wyczynów zbójnika był napad na magnata Jana Radwańskiego jadącego orszakiem (w którym byli też ziemianin Ladislav Zmeškal i baron Pavol Révay) do Turcji na pogrzeb generała kuruców Stefana Petrycego, oraz obrabowanie wdowy po cesarskim dostojniku, hrabiny von Schardon, jadącej z Lewoczy (słow. Levoča), na Liptów (słow. Liptov). Władze Liptowa musiały obrabowanej wypłacić wysokie odszkodowanie, gdyż do nich należało właściwe zabezpieczenie traktów. To wydarzenie stało się bezpośrednią przyczyną wzmożenia rządowych akcji wymierzonych przeciw zbójnikom i w efekcie ujęcia Janosika.

W rzeczywistości nie przekroczył on nigdy grzbietu Tatr i nie był po ich północnej stronie. Legendy jednak łączą z nim wiele miejsc i na Polskim Podkarpaciu, zwłaszcza na Podtatrzu. Janosik jest bohaterem (poza Podhalem i Orawą) także legend spiskich i pienińskich.