Łabowa, Muszyna – cmentarze żydowskie

Cmentarze zakładano wszędzie tam, gdzie były gminy żydowskie. Cmentarz – z hebrajskiego dom życia, dom wieczności lub dom mogił – to miejsce święte i nienaruszalne, ale też rytualnie nieczyste – po jego opuszczeniu Żydzi myją ręce.

Najczęstszą formą nagrobków są macewy – kamienne pionowe płyty osadzone bezpośrednio w ziemi, zakończone prostokątnie, trójkątnie lub łukowato. Ich front zajmują inskrypcje w języku hebrajskim, a od XIX w. także niemieckim i polskim. Zwykle teksty są ułożone według schematu. Rozpoczynają się formułą pogrzebową: Tu pochowany, najczęściej zapisaną jako skrót wkomponowany w ornament. W dalszej części epitafia wyrażają żal po starcie zmarłego, wychwalają jego zalety – bogobojność, zacność, cnotliwość, uczoność czy hojność, zawierają wersety z modlitw i cytaty z Biblii, a także imię zmarłego i datę jego śmierci.

Przyczółek macewy często wypełnia rzeźbiona dekoracja o symbolicznej treści. Alegoryczne motywy odnoszą się do śmierci i przemijania lub charakteryzują zmarłego. Są wieloznaczne, ich symbolika wywodzi się z metafor biblijnych. Prawo żydowskie zabrania przedstawiania postaci ludzkich, dlatego wśród wyobrażeń nagrobnych przeważają motywy zwierzęce (najczęściej lew, jeleń, ptaki) oraz roślinne (drzewo, kosz z owocami, winorośl). Powtarzają się utrwalone w tradycji symbole (dzban, ręce w geście błogosławieństwa, świecznik, księga, korona).

Cmentarze żydowskie znajdują się także w Bobowej, Grybowie, Nowym Sączu, Piwnicznej, Krynicy.

Dłonie w geście błogosławieństwa (stykające się kciukami i palcami wskazującymi, dwa ostatnie palce odchylone) – symbol przypisany kapłanom – kohenom;

Misa i dzban – oznaczają lewitę, potomka rodu Lewiego, towarzyszył on kohenowi i obmywał mu ręce przed błogosławieństwem;

Świeczniki – zdobią groby kobiet, ponieważ do najważniejszych obowiązków żydowskiej kobiety należało zapalanie i błogosławienie świateł szabasowych; najczęściej mają formę lichtarzy, wieloramiennych świeczników lub menory – siedmioramiennej lampy oliwnej; złamana świeca to znak przerwanego życia;

Korona – symbolizuje Torę, znajomość dzieł religijnych, uczoność i pobożność; może wskazywać, że zmarły był ceniony jako głowa rodziny lub gminy; może być metaforą przywództwa duchowego;

Lew – jeden z najczęstszych motywów nagrobnych, znak pokolenia Judy, symbol ludu Izraela, także ilustracja imienia zmarłego (Jehuda oraz Lejb i Arie – lew); uosobienie siły i potęgi; lwy są często łączone z innymi symbolami, np. podtrzymują koronę lub zwoje Tory – oznaczają strażnika praw religijnych;

Jeleń – odpowiada imionom Cwi i Hirsz (jeleń w języku hebrajskim i jidysz) oraz Lea i Naftali („Naftali – smukła łania, rodzi ładne sarnięta”, Rdz 49, 21), to symbol dążenia ku Bogu;

Niedźwiedź – odpowiada imionom Ber i Dow;

Ptaki – motywy powszechne na grobach kobiet, oznaczają dusze pobożnych; odlatujący ptak symbolizuje odchodzącą duszę; ptak zastępuje wyobrażenie człowieka; wśród przedstawień najczęściej pojawia się orzeł – uosabia potęgę, odwagę, miłość; jest symbolem miłości i opieki Boga nad ludem Izraela; gołąb to symbol pokoju, oznacza zgodę i miłość małżeńską;

Złamane drzewo – symbol przypominający o przemijaniu i śmierci; drzewo uginające się pod ciężarem owoców – metafora owocnego życia; uschnięta gałąź – oznacza zmarłego bezpotomnie; odpowiednikiem tego przedstawienia może być złamany kwiat;

Winorośl, winne grono – oznacza lud Izraela, na nagrobku – wskazuje przynależność do tego ludu, także ciężką, owocną pracę, bogactwo duchowe;