Zaginiona Małopolska

Jedna z najlepiej udokumentowanych miejscowości zalanych przez spiętrzenie wody w wyniku budowy zapory, to wieś Czorsztyn. Nie tylko dlatego, że jej budowa przypadła na ostatnie dekady ubiegłego wieku, ale również za sprawą rodziny Drohojowskich, którzy spisali historie familii w kronikach rodzinnych. Materiały te stanowią nieocenione źródło informacji o Czorsztynie i okolicy. To oni tchnęli drugie życie w tą miejscowość, po tym jak wieś i warownia utraciły historyczne znaczenie i funkcje użytkowe pod koniec XVIII wieku. To oni pragnęli utworzyć u bram Pienin nowoczesne letnisko. Ostatecznie tak też się stało. Niestety nie w tym kształcie w jakim by sobie tego życzyli.

Piękno kotliny i przełomu Czorsztyńskiego bezpowrotnie zniknęło. Budowa zbiornika wymagała wykupu lub pozyskania w zarząd ponad 1500 hektarów gruntów prywatnych, w tym przesiedleń i likwidacji 500 gospodarstw. Na mapach nie ma już powszechnie znanych wówczas nazw miejscowości. Czorsztyn i Niedzica, niegdyś tak bliskie, oddaliły się od siebie. Ich społeczności rozdzielono jeziorem. Zalane drogi zastąpiono nowy układem. Pod taflą wody znalazły się Podzamcze z Dworem, brama Przełomu Pienińskiego, zabudowy wiejskie, zagrody gospodarskie. Z powierzchni ziemi zniknął dorobek kilku pokoleń i majątek rodziny Drohojowskich, czy też ongiś nowa przystań flisacka u podnóża Zamku w Niedzicy, wybudowana wielkim wysiłkiem w latach 60-tych. W niepamięć odszedł zadziwiający świat fenomenów przyrody przełomu – zalano dolną partię góry zamkowej, urwiste pasmo Zielonych Skałek, których ukształtowanie możemy podziwiać już tylko z wody. Klimat stał się bardziej wilgotny, co skutkowało wyginięciem kilku gatunków roślin. Zaobserwowano wycofanie się ryb rzecznych. Ustąpiły popularne niegdyś gatunki ryb dwuśrodowiskowych, takich jak: jesiotr, troć wędrowna, węgorz oraz certa. Odnotowano jednocześnie szybki wzrost liczebności ryb jeziorowych: szczupaka, okonia, płoci i leszcza.

Do pewnego stopnia zapora w Czorsztynie przywróciła cień świetności poprzednich wieków, gdy doliną przebiegał trakt królewski, przyciągający kupców, podróżnych, historyczne postacie, nawet królów. Obecnie jednak piękno nowotarskiego rowu, jak go niegdyś nazywano zanim wybudowano zaporę, możemy poznać jedynie z filmu, zdjęć czy też opisów.

W Internecie można znaleźć zarejestrowany w 1932 roku film ze spływu rzeką Dunajec[1], zdjęcia ukazujące powódź w Czorsztynie w 1934 roku oraz budowę zapory[2]. Malowniczą dolinę czorsztyńską można zobaczyć również oczami wyobraźni, przenosząc się w przeszłość niczym za sprawą znanego wszystkim „wehikułu czasu”. Biletem do niego niech będą: atlas „Dunajec Rzeka Tatr i Pienin” (K.Saysse- Tobiczyk, 1966) oraz książka „Czorsztyn Był i Jest” (Stanisław Kostka Michalczuk, 2003). Dolinę Czorsztyńską możemy również podziwiać studiując mapy tego regionu sporządzone przez Wojskowy Instytut Geografii w 1934 roku[3]. Nielicznymi namacalnymi pozostałościami zalanych terenów jest skansen Osada Turystyczna Czorsztyn w Kluszkowcach, gdzie przeniesiono zabytkowe budynki drewniane.

Pomimo upływu wielu lat zachowały się materiały dotyczące początków zapory w Rożnowie. W Internecie znajdziemy archiwalne zdjęcia z budowy zapory[4]. Uwieczniono również wizytę rządową z 1939 roku Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, Generała Edwarda Rydza-Śmigłego oraz innych prominentnych osobistości na budowie[5]. Dostępny jest także czarno biały trzydziestosekundowy dokument filmowy z pierwszych lat wznoszenia budowy[6]. Można odszukać mapę regionu z 1937 roku ukazującą pierwotny kształt Dunajca zanim uległ zmianie[7].

Natomiast trudno dostępne okazują się być materiały zdjęciowe lub choćby opisy koryta i nurtu Dunajca z okolic zalanych w wyniku spiętrzenia wody na zaporze w Rożnowie. Niewiele jest również dokumentów powszechnie dostępnych ukazujących piękno i charakter zalanych terenów wzdłuż rzeki Raby czy też Ropy wskutek budowy zapór. Nieliczne wzmianki lub opisy mówią o malowniczym krajobrazie, który na długo przed zalaniem zyskał miano „Pienin Gorlickich”. Jeden z cytatów brzmi „…między Górami Grybowskimi i Magurą Małastowską, rzeka Ropa utworzyła przełom… Widok przełomu Ropy uzasadnia używanie nazwy Pienin. Wąska i kręta dolina przeciska się na odcinku długości około jednego kilometra pośród stromych stoków, pokrytych jeszcze do niedawna lasem jodłowo-bukowym. Podłoże geologiczne w rejonie przełomu stanowią skały osadowe, piaskowce i łupki, zaliczane do formacji fliszu karpackiego”[8]. Możliwe, że przy odrobinie szczęścia znajdziemy więcej równie ciekawych opisów. W innym wypadku pozostaje mieć jedynie nadzieje, iż odnajdziemy je w żywych wspomnieniach mieszkańców, którzy sięgają pamięcią tych czasów, a które kiedyś być może ujrzą światło dzienne.

Obecnie wznoszona zapora w Świnnej Porębie stanowić może doskonałe źródło informacji na temat przemian jakim poddaje się tereny przeznaczone do zalania. Można prześledzić bogatą dokumentację zdjęciową dostępną w Internecie[9]. Sięga ona czasów zalania starego koryta Skawy w 2003 roku. Zmianie uległ układ dróg, nastąpiły wysiedlenia mieszkańców, przeniesienie budynków, przebudowa i modernizacja trasy Kraków – Zakopane. Po raz kolejny krajobraz tych okolic przyjmuje nowe oblicze kryjąc pod taflą wody historie okolicznych miejscowości. Ponownie koniecznym stanie się aktualizacja map. Życzeniem pozostaje aby wskutek kolejnych spiętrzeń wód rzek, zatraceniu uległo jak najmniej walorów przyrodniczo-kulturowych kształtowanych tutaj wiekami przez naturę.

[1] Budowa tamy w Rożnowie – 1939, http://www.youtube.com/watch?v=0fiA9oXDJpE.

[2] Zespół Elektrowni Wodnych Niedzica Spółka Akcyjna, http://www.zew-niedzica.pl/.

[3] Mapa: Zakopane. http://www.mapywig.org/m/wig100k/P51_S30_ZAKOPANE.jpg.

[4] ZEW Rożnów Spółka z o.o. , Zdjęcia z budowy zapory na rzece Dunajec w miejscowości Rożnów w latach 1935-1939, http://www.zewroznow.pl/foto.html.

[5] ZEW Rożnów Spółka z o.o. , Zdjęcia z wizytacji budowy zapory przez delegację rządową w roku 1939, http://www.zewroznow.pl/wizytacja.html.

[6] Budowa tamy w Rożnowie – 1939, http://www.youtube.com/watch?v=0fiA9oXDJpE.

[7] Mapa: Bochnia, (północna cześć), http://www.mapywig.org/m/wig100k/P49_S31_BOCHNIA.jpg.

Mapa: Nowy Sącz, (południowa cześć), http://www.mapywig.org/m/wig100k/P50_S31_NOWY_SACZ.jpg.

[8] Schneider Dietrich L. 1994. Memento Klimkówki, Piękno od dawna już tu nie gości, http://www.zb.eco.pl/gh/2/mement_p.html, Wiosna '94, Grasshopper nr 2.

[9] Zapora na Skawie, http://www.mucharz.pl/zapora_na_skawie.htm, Gmiana Mucharz.