Gorlice – pamiątki żydowskie

Życie w Gorlicach społeczności żydowskiej pojawiło się dość późno, pojedynczym rodzinom udawało się osiedlać w okolicznych wsiach i później przenosić do miasta w XVII i XVIII w., ale z racji na posiadanie przez Gorlice przywileju de non tolerandis judaeis osadnictwo Żydów było oficjalnie zakazane. Mimo tego już na przełomie XVIII i XIX w. Żydów w mieście było na tyle dużo, że stworzyli swoją gminę z synagogą i cmentarzem. Przywilej zabraniający osiedlać się Żydom zniesiono w 1860 r., wówczas w szybkim tempie zaczyna przybywać żydowskich mieszkańców. Wiązało się to z rozwojem miasta i szybką industrializacją. Żydzi zajmowali się przede wszystkim handlem, który praktycznie zmonopolizowali. Mieli też bardzo duży swój udział w rozwijającym się przemyśle naftowym, inwestorzy brali udział w budowie pierwszej rafinerii oraz wybudowali kolejną w pobliskiej miejscowości Glinik. Również w XIX w. społeczność żydowska stanowiła prawie połowę wszystkich mieszkańców miasta. Wzrost liczby ludności i kondycja ekonomiczna Żydów były tłem dla rozruchów, do jakich dochodziło między społecznością żydowską a chrześcijańską. Były to jednak tylko incydenty.

W okresie I wojny światowej rozwój społeczności żydowskiej został zahamowany a w wyniku prześladowań wojsk rosyjskich wielu Żydów uciekło. Liczba mieszkańców spadła wówczas o 10% by po wojnie znów się zwiększyć. Żydzi szybko odbudowali swoją pozycję, znów dominując w handlu i usługach.

Podczas II wojny światowej utworzono w Gorlicach getto, do którego przywożono mieszkańców z okolicznych miejscowości. Stopniowo od 1942 r. getto było likwidowane. Po wojnie do Gorlic wróciło około trzydziestu rodzin, z których jednak większość wyemigrowała[1].

Informacje praktyczne: 49°39’N 21°10’E, 38-300 Gorlice

Urząd miasta: www.gorlice.pl

Pamiątki żydowskie w Gorlicach

W Gorlicach, po mieszkających tu kiedyś Żydach, pozostały dwa budynki synagog. Jedna z nich – synagoga „Beszt”, położona przy ul. Strażackiej (po prawej stronie placu Dworzysko), służyła miejscowym chasydom. Obecnie w złym stanie, jest opuszczona i przeznaczona do rozbiórki. Druga synagoga, tak zwana Duża (ul. Piekarska 3) wzniesiona została pod koniec XIX w. na miejscu wcześniejszej, drewnianej. Podczas wojny została zdewastowana i umiejscowiono w niej stajnie. W latach 60. zaadaptowano wnętrza na piekarnię, burząc tym samym pierwotny wygląd wnętrza i elewacji. Piekarnia znajduje się w dawnej synagodze do tej pory, a po dawnym budynku pozostała jedynie klatka schodowa i pierwotna forma okien od elewacji frontowej[2].

W Gorlicach zachował się także kirkut (ul. Stróżowska) założony w XVIII w. na wzgórzu. Znacznie ucierpiał podczas wojny, kiedy to macewy użyte zostały jako materiał budowlany. W latach 1942–1943 cmentarz ten był także miejscem masowych egzekucji.

W 1947 r. z inicjatywy Jakuba Pellera zbudowano lapidarium, z porozbijanych nagrobków, przewieziono na teren cmentarza szczątki pomordowanych w innych częściach miasta i okolicy. Dzięki inicjatywie Pauliny Bergman oraz Fundacji Rodziny Nissenbaumów i Fundacji „Wieczna Pamięć" wybudowano mur i utworzono pomnik poświęcony hitlerowskim ofiarom. Obecnie na kirkucie znajduje się kilkaset mecew[3].

[1] Za stroną internetową: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/gorlice/5,historia; dostęp: 22.06.2012 r.

[2] Za stroną internetową: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/gorlice/11,synagogi-domy-modlitwy-i-inne; dostęp: 22.06.2012 r.

[3] P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 208.