Orawski Park Etnograficzny

Joanna Wilczkowa, ostatnia właścicielka dworu Moniaków w Zubrzycy Górnej na Orawie, zmarła wiosną 1951 roku. Realizacją testamentu i ratowaniem zniszczonego obiektu zajęła się Hanna Pieńkowska (1917-1976), ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków. Do prac konserwatorskich przystąpiono w 1953 r. Otwarcie skansenu nastąpiło 11 września 1955 r.

Rodzina Moniaków to przedstawiciele nielicznej w tej części Karpat szlachty zagrodowej. Jej dzieje związane są nierozerwalnie z historią Orawy. W XVII stuleciu właściciele tych terenów - magnacki, węgierski ród Thurzonów, mający swoją siedzibę w Orawskich Zamkach (Słowacja), przyjął protestantyzm i rozpoczął akcję "nawracania" swoich poddanych. Tymczasem mieszkańcy Górnej Orawy zdecydowanie sprzeciwili się narzucaniu im obcej religii. Wśród żarliwych obrońców katolicyzmu były m.in. sołtysie rody Moniaków i Wilczków.

Walki religijne trwały na Orawie wiele lat. Po ich zakończeniu cesarz Leopold I nobilitował kilka sołtysich rodów za wierność Kościołowi, w tym Moniaków. 27 czerwca 1673 r. sołtys Mateusz Moniak został obdarzony licznymi przywilejami, a dokumentem z dnia 21 lutego 1674 r. - dziedzicznym szlachectwem i herbem.

Przez następne stulecia rodzina Moniaków gospodarowała w Zubrzycy, a ich dwór rozrastał się. Mimo to niewiele się różni od typowej orawskiej, chłopskiej chaty, zwłaszcza jego starsza część, zbudowana w XVII w., którą stanowi izba czarna z dymnym piecem, izba biała i niewielki alkierz. Nowsza część, wzniesiona po drugiej stronie obszernej sieni, o wyraźnych cechach drobnoszlacheckiego wnętrza, datowana jest na rok 1784.

W Orawskim Parku Etnograficznym obok zabudowań dworskich (dwór i budynki gospodarcze) znajdują się nieomal wszystkie typy tutejszego tradycyjnego budownictwa, wśród którego króluje chata z wyżką (spichlerzykiem usytuowanym na poddaszu) – regionalna wizytówka Orawy. Jest też niewielka pasieka złożona z uli kłodowych, dzwonnica burzowa, dwie karczmy o łamanym dachu, kuźnia, folusz i tartak wodny.

Od 1994 r. skansen wzbogacił się o nowy sektor, gdzie umieszczono kolejne obiekty, m.in. drewniany kościół, plebanię, starą szkołę. Prace trwają tu nadal.