Pasterska osada

Szałasy zbudowane są z drewnianych bali, na zrąb, nakryte stromymi gontowymi dachami. Stoją w czterech rzędach, tworząc zwartą, malowniczą osadę. W przeszłości tego typu pasterskie sadyby można było spotkać we wszystkich częściach Karpat, a jeszcze do niedawna funkcjonowały one w niektórych górskich regionach Słowacji i w Rumunii.

Większość szałasów stojących na polanie Podokólne składa się z dwóch pomieszczeń: jednego dla bydła i drugiego, przeznaczonego na mieszkanie dla gospodarzy. Niektóre są jednopomieszczeniowe z wydzielonym kątem mieszkalnym, gdzie mieści się prycza do spania i dymny piec. Niekiedy dwa stojące obok budynki łączy wspólne zadaszenie. Na tyłach tych szop piętrzą się stosy nawozu, porośnięte dzisiaj trawą i zielskiem. Niegdyś wywożono go zimą na pola jako cenny nawóz. Na polanie można też spotkać szałasy owczarskie; nie różną się one niczym od powszechnie występujących w tej części Karpat tzw. bacówek, jeszcze dzisiaj spotykanych gdzie niegdzie na Orawie, w Pieninach i w Beskidach.

Pasterska osada stanowiła rodzaj „letniej wsi”, gdzie przenoszono się z dobytkiem na okres kilku miesięcy. Jej usytuowanie niedaleko właściwego osiedla umożliwiało równoczesne doglądanie zagrody, wykonywanie prac polowych i innych oraz opiekę nad przebywającym na polanie żywym inwentarzem, połączoną ze zbiorem paszy na zimę. Zazwyczaj lato w pasterskiej osadzie spędzały kobiety z dziećmi i dziewczęta, a mężczyźni przychodzili tu ze wsi, by wykonać określone prace, takie jak koszenie trawy, naprawa szałasów itp. Co roku po dniu św. Wojciecha (23 kwietnia) – patrona pasterzy i opiekuna stad – przybywano tutaj z bydłem i owcami. To „wyjście na polany” jeszcze nie tak dawno miało charakter uroczystego obrzędu.

„Letnia wieś” na polanie Podokólne, która wcześniej była po prostu pastwiskiem, powstała po 1880 r. W 1879 r. gospodarze z Jurgowa utracili prawa do wypasu na polanach Jaworzyny Spiskiej, który to obszar wykupił książę Christian Hohenlohe, planując założenie tu terenów łowieckich. W zamian przyznano im pastwiska na polanie Podokólne. Z jaworzyńskich polan zostały tutaj przeniesione pasterskie szałasy i szopy, a szereg z nich dobudowano w późniejszych latach. Do dzisiaj przetrwało ok. 50 obiektów w różnym stanie zachowania, lecz zaledwie kilka jest nadal użytkowanych. Całe zbiorowisko szałasów stanowi cenny zabytek dawnej kultury pasterskiej i niewątpliwą atrakcję turystyczną.

Na przełomie lat 70. i 80. XX w. część szałasów (28 na 56 wówczas zinwentaryzowanych) została wyremontowana pod nadzorem Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Ostatnio powstał też pomysł, żeby pasterską wioskę w Jurgowie zaadaptować na potrzeby turystyczne. Na razie naprzeciw polany trwa budowa okazałego hotelu.