Karpaty dla Europejczyka
Każda z tych krain ma swą własną specyfikę przyrodniczą, ale także określone priorytety gospodarcze i ochronne.
Karpaty wraz z innymi dużymi górami Europy należą do obszaru alpejskiego. Spojrzenie na Karpaty z dalszej perspektywy pozwala na docenienie walorów i ich odrębności, a zarazem umożliwia dostrzeżenie wielu wspólnych cech gór naszego kontynentu. Przygodą na tym szlaku jest poznawanie Karpat z innej, mniej znanej perspektywy europejskiej sieci obszarów Natura 2000.
Najcenniejsze obszary w Karpatach chronione są prawem krajowym poszczególnych państw karpackich, ale także europejską siecią Natura 2000. To, że dany obszar jest zaliczony do sieci Natura 2000, nie skutkuje specjalnymi ograniczeniami w jego zwiedzaniu czy uprawianiu turystyki, ale przeciwnie – jest to potwierdzenie wartości przyrodniczej w skali ogólnoeuropejskiej i może być wskazówką dla układania tras naszych wypraw po przygodę w Karpatach.
Na terenie Unii Europejskiej wytypowano 9 obszarów biogeograficznych: obszar alpejski, borealny, atlantycki, kontynentalny, panoński, śródziemnomorski, makaronezyjski, czarnomorski i stepowy. Karpaty w podziale na krainy przyrodnicze, czyli obszary biogeograficzne, należą do regionu alpejskiego.
Region alpejski obejmuje tereny górskie, m. in.: Alpy, Apeniny, Pireneje, Bałkany i Karpaty.
21 Państw Członkowskich Unii Europejskiej ma na swym terytorium regiony górskie, spełniające kryteria UE tj. wszystkie poza Danią, Maltą, Republikami Bałtyckimi i Holandią.
Regiony górskie w UE obejmują obszar 1 564 000 km2 i są zamieszkane przez 85 300 000 mieszkańców (17, 8% całej populacji UE).
Proporcja tego terytorium wynosi jedynie 8% według kryteriów zastosowanych w dokumencie roboczym Komisji z 2009 roku.
Karpaty ciągną się wyraźnym łukiem (o długości ok. 1300 km) pomiędzy przełomem Dunaju: na granicy austriacko – słowacko – czeskiej w pobliżu Bratysławy, do tzw. „Żelaznej Bramy” na pograniczu rumuńsko – serbskim, gdzie niewielką enklawą przekraczają Dunaj. Karpaty dzieli się na trzy jednostki: Wschodnie, Zachodnie i Południowe, a także na Karpaty Wewnętrzne (starsze, zbudowane ze skał krystalicznych) i Zewnętrzne (młodsze, zbudowane z fliszu) oraz Pieniński Pas Skałkowy (zbudowany z wapieni).
Największa część Karpat (ok. 55, 5% całego obszaru o powierzchni ok. 220 tys. km2) przypada na Rumunię, następnie na Słowację (17, 1%), Ukrainę (10, 3%), Polskę (9, 3%), Węgry (4, 3%), Czechy (3, 2%), Austrię (0, 3%) oraz niewielka ich część leży w Serbii.
Gdyby rozpatrywać jaki udział Karpaty zajmują w ogólnych powierzchniach wymienionych krajów, to najbardziej „karpackim” państwem okazuje się być Słowacja (gdzie Karpaty zajmują ok. 73 % całej powierzchni). Fakt ten ma odzwierciedlenie w tradycyjnej kulturze tego kraju. W Polsce Karpaty zajmują ok. 6% powierzchni kraju, ale obecność Karpat w polskiej kulturze znacznie przewyższa ich procentowy udział w obszarze kraju. Ma to swe źródła w historii Polski i rozmieszczeniu ważnych ośrodków rozwoju kultury i sztuki.
Karpaty nie są wysokimi górami: najwyższym szczytem całego łańcucha jest słowacki Gerlach, leżący w Tatrach (Karpaty Zachodnie). To szczyt o wys. 2655 m n. p. m. W Polsce najwyższym szczytem w Karpatach Zachodnich są Rysy w Tatrach mierzące 2 499 m n. p. m., a na terenie polskiej części Karpat Wschodnich (Bieszczady) najwyżej położona jest Tarnica (wys. 1346 m n. p. m.). Poza Tatrami tylko w dwóch grupach górskich szczyty przekraczają 1500 m n. p. m. – są to beskidzkie góry: Pilsko (1557 m n. p. m.) i Babia Góra (1725 m n. p. m.). W pozostałych Beskidach szczyty nie przekraczają zazwyczaj 1300 m n. p. m. W Pieninach, najbardziej popularnym po Tatrach paśmie górskim w Polsce, najwyższym szczytem są Wysokie Skałki (1050 m n. p. m.) leżące w tzw. Małych Pieninach, a nie popularne Trzy Korony (mierzące 982 m n. p. m.) czy Sokolica (747 m n. p. m.).
Zdecydowana większość, bo aż 88% powierzchni Karpat polskich należy do Karpat Zachodnich, jedynie pozostałe 12% to obszar Karpat Wschodnich.
Karpaty powstały podczas ruchów górotwórczych, które to ruchy wyłoniły m. in.: Alpy, Pireneje, Kaukaz i Himalaje. Rozwój rzeźby Karpat odbywał się w kilku etapach i trwa do dzisiaj. Pierwsze wypiętrzenia Karpat wyłaniały się z ciepłego Oceanu Tetydy, który pokrywał znaczną część Eurazji.
Od najdawniejszych czasów w Karpatach mieszały się ludy z Azji, Celtowie, Germanie, Słowianie i ludy wędrujące z Południa Europy. Karpaty były obszarem nomadycznej gospodarki pasterskiej, handlu i miast zakładanych już w XIII wieku. Mieszanka ludów, długo praktykowany pasterski nomadyzm i trudne warunki życia dały w rezultacie unikalną kulturę karpacką. W ostatnim stuleciu w Karpatach mieszały się żywioły: Słowiański (Ruski, Polski, Słowacki, Czeski), Wołoski, Niemiecki, Rumuński, Bułgarski, Żydowski, Cygański i inne. Zabytki architektury, tradycyjne obyczaje, muzyka i sposoby gospodarowania są obecnie wielką wartością i podlegają badaniom i ochronie. Karpaty to także stare szlaki transportowe z Południa na Północ i wiele lokalnych dróg, którymi transportowano sól, wino, drewno, miedź, tkaniny, bursztyn i nowe mody w kulturze.
Przyroda Karpat jest ciągle jeszcze bardzo bogata i obejmuje siedliska i gatunki leśne i górskie. Na terenie Karpat żyje ok. 3988 gatunków roślin naczyniowych, co stanowi jedną trzecią wszystkich roślin naczyniowych występujących w Europie. Żyją tu wymierające w Europie duże drapieżniki: niedźwiedzie, wilki, rysie i żbiki, puchacze, orły przednie, bociany czarne, także wysokogórskie kozice, świstaki i puszczańskie gatunki takie jak: bobry, wydry, jelenie, dziki, borsuki i wiele innych. Bardzo interesujący jest także świat owadów, płazów, gadów i ryb. Obecnie, obok krajowych systemów ochrony przyrody, Karpaty chronione są siecią obszarów o znaczeniu wspólnotowym Natura 2000. Najważniejsze siedliska to lasy bukowe, jodłowe i świerkowe, grądy, górskie łąki oraz obszary podmokłe wraz z różnorodną florą i fauną.
Zwierzęta Puszczy Karpackiej
Karpaty porastał kiedyś gęsty las złożony z jodły i buka, świerków, wiązów, jaworów, lip i jesionów z bogatymi domieszkami w postaci modrzewia, dzikich czereśni, grabów i leśnych krzewów. Jodła, słusznie nazywana „królową Karpat” dożywa tu kilkuset lat, a w Beskidzie Sądeckim znajdziemy bez większego trudu okazy mające 300 i więcej lat. Buki są także długowieczne, ale nie dożywają aż tak sędziwego wieku co jodły. Gęste lasy mieszane, a wyżej bory górskie, tworzą nadal pozostałości Puszczy Karpackiej, która w przeszłości była trudną barierą do przebycia, nawet dla doskonale zorganizowanych Rzymian. Karpaty cechuje piętrowy układ roślinności: do ok. 600 m n. p. m. mamy do czynienia z pogórzem, a dopiero od 600 do 1100 m n. p. m. panuje regiel dolny. Powyżej 1100 m n. p. m. wchodzimy w regiel górny, który znacznie lepiej rozwinięty możemy podziwiać w Tatrach i na Babiej Górze.
W puszczańskich ostępach Beskidu Sądeckiego do dziś spotkać można największe drapieżniki Europy – rysia, żbika, wilka, niedźwiedzia i borsuka. Jelenie, lisy, kuny i inne drobne ssaki znajdują tu dobre warunki życia i nie są rzadkością. O jakości środowiska i jego puszczańskim charakterze mówi stała obecność bardzo rzadkich w Europie (i w Polsce) gatunków ptaków – puchacza, orła przedniego, bociana czarnego i dziesiątków innych interesujących gatunków. Są też powroty i niespodziewani goście! Są nimi bobry, stające się powoli pospolitymi, i niewidywane tu wcześniej kormorany. Wielką gratką dla przyrodników jest możliwość napotkania salamandry plamistej i wszystkich pozostałych gatunków krajowych płazów ogoniastych z endemiczną traszką karpacką włącznie. Do jeszcze dość licznych zaliczyć można kumaka górskiego – niewielkiego płaza, który cieszy się zainteresowaniem i ochroną UE.
Jak przystało na teren graniczny (w sensie geograficznym i środowiskowym), trafiają się tu gatunki południowe (tylko tu usłyszycie w ciepłym roku głos prawdziwej cykady!), a bogactwo motyli i chrząszczy nie ma sobie równych w całej Polsce. Aby podczas odwiedzin Starego Sącza doświadczyć spotkania z bezmiarem karpackiej przyrody, wystarczy wybrać się na spacer na Miejską Górę lub nad stawy w widłach Dunajca i Popradu, a nawet tylko nieco uważniej obserwować okolicę z kawiarenek w centrum miasta.
Karpaty w Unii Europejskiej
Od 1992 roku podstawowym zadaniem realizowanym przez UE dla ochrony przyrody jest tworzenie sieci obszarów Natura 2000. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk, zwane potocznie obszarami siedliskowymi oraz specjalne obszary ochrony ptaków, zwane obszarami ptasimi.
W skład konstruowania sieci wchodzi także identyfikowanie i zachowanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary, co jest konieczne dla utrzymania spójności ekologicznej Europy. W Polsce realizacją sieci obszarów Natura 2000 zajmuje się Ministerstwo Środowiska i prace postępują etapami, z których pierwszy zrealizowano wiosną 2004 roku. Wyznaczanie obszarów Natura 2000 opiera się na ściśle wyznaczonych kryteriach obowiązujących w całej UE, a ich weryfikacja i zatwierdzanie następuje w Brukseli.
Sieć Natura 2000 nie likwiduje prawa krajowego i raczej nakłada się na istniejące dotąd obszary chronione. Natura 2000 wyposażona jest w prawnie określoną procedurę oceny czy proponowana do realizacji inwestycja zagrozi celom ochrony ustanowionego obszaru siedliskowego lub ptasiego. Inaczej niż to jest w krajowym prawie, w przypadku rezerwatów przyrody i parków narodowych Natura 2000 nie przesądza z góry o zakazie realizacji przedsięwzięć gospodarczych.
Złożoną procedurę oceny wpływu na środowisko kontroluje i weryfikuje nowa instytucja rządowa: Dyrekcja Ochrony Środowiska ze swoimi regionalnymi przedstawicielstwami w każdym województwie.
Natura 2000 na Słowacji
Krajowa lista proponowanych obszarów Natura 2000 została zaakceptowana przez Rząd Republiki Słowackiej (Dekret nr 239/2004). Oficjalne rozporządzenie rozpoczęło rozwój krajowej sieci Natura 2000 jako integralnej części szerszej sieci europejskiej.
Na liście znajdują się 382 obszary o całkowitej powierzchni 573 tys. ha (11, 7% terytorium Słowacji). 86, 5% tych obszarów zlokalizowane jest w lasach.
Obszary leśne objęte ochroną to krasowe doliny Słowacji, rezerwaty w Tatranským NP, krajobrazy naturalne i kulturowe doliny Dunaju, mykoflora wzgórz Bukovské Vrchy i karpackie buczyny lasów pierwotnych NNR Stužica-Bukovské Vrchy, NNR Havešová, NNR Rozok, NNR Virholat. W szerszym kontekście, biorącym pod uwagę wymiar kulturowy i duchowy lasu, zostało wyróżnione 477 siedlisk z 1317 obiektami. Należy też wspomnieć o innych obszarach chronionych oraz elementach krajobrazu (arboreta, sady, ogrody itd.). Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (SPA) reprezentują inną kategorię sieci Natura 2000. Całkowita powierzchnia terenów proponowanych i zgłoszonych sięga 1154 tys. ha, z czego 51, 6% pokrywa się z istniejącą siecią SPA. Powierzchnia już wyznaczonych obszarów SPA sięga 357 667 ha.
Natura 2000 na obszarze Kraju Preszowskiego i jego najbliższych okolic wygląda imponująco. Poczynając od północy (i granicy z Polską), obszary Natura 2000 mamy w okolicy Plavca i Starej Lubovni (szczególnie interesujące leżą w pobliżu wsi Jarabina i Litmanowa) oraz przy Bardejovie, gdzie zachowały się ostatnie fragmenty karpackiego pralasu.
Prawdziwym zagłębiem cennych obszarów Natura 2000 jest centralny teren wyznaczony linią Levoca – Spiskie Podhradie – Branisko. Wokół Levoczy znajdziemy kilka, a wokół Spiskiego Podhradia kilkanaście obszarów cennych przyrodniczo. Bardzo interesujący jest obszar wokół szczytu Rajtopiki (1036 m n. p. m.) w paśmie Branisko.
Bodaj największym obszarem spełniającym kryteria Natury 2000 jest pasmo Cergova, dochodzące do przedmieść Preszowa, a ciągnące się od przedmieść Muszyny w Polsce, jeżeli uznać pasmo Kraczonika (Góry Czerchowskie) za północną enklawę Cergova.
Wielki obszar europejskiej przyrody; Ostoja Popradzka PLH 120019
Okolice Starego Sącza i Beskid Sądecki wchodzi w skład sieci Natura 2000 pod nazwą Ostoja Popradzka PLH 120019 jako obszar siedliskowy. Oznacza to, że pod specjalną ochroną znajdują się wybrane według kryteriów UE siedliska leśne i nieleśne oraz gatunki z list Natura 2000. To, że na danym obszarze znajdują się obszary chronione siecią Natura 2000 pokazuje nam, że jego walory przyrodnicze uznano za wysokie w skali całej Unii Europejskiej i że są dla niej szczególnie ważne. Sieć Natura 2000 pozwala na wprowadzanie mechanizmów finansowych o charakterze rekompensaty dla ludności, którą dotykają ograniczenia płynące z realizacji ochrony przyrody, lub wdrożenie wspierania działań pozostających w zgodzie z celami ochrony przyrody.
W sąsiedztwie Starego Sącza ustanowiono także inne obszary Natura 2000 – są to m. in.: Małe Pieniny PLH120025, Pieniny PLH120013 (obydwa obszary mają swe odpowiedniki na terytorium Słowacji) Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH120016, Ostoja Magurska PLH180001 (obszary siedliskowe) oraz Gorce PLB120001 (obszar ptasi). Z wymienionych obszarów siedliskowych – Pieniny i Torfowiska… są także obszarami ptasimi.
Ostoja Popradzka Natura 2000 odpowiada w przybliżeniu Popradzkiemu Parkowi Krajobrazowemu, obejmującemu cały obszar Beskidu Sądeckiego. Istotną różnicą jest to, że w Ostoi Popradzkiej nie znalazły się doliny rzeczne: Dunajca i części Popradu, które chronione są innymi obszarami Natura 2000.
O ochronie Beskidu Sądeckiego
„Puszczański charakter lasów Pasma Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej, malownicze doliny Dunajca, Popradu oraz pełna naturalnej dzikości dolina Muszynki, bogactwo i zróżnicowanie flory i fauny, to jedynie cząstka wrażeń, które czekają na odwiedzających ten Park.”
Tak we wstępie do pierwszego wydania książki pt. Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego (Stary Sącz, 2000 r.) napisał Ryszard Masłowski – ówczesny Wojewoda Małopolski.
Od tamtej pory ponad 300-stronicowa monografia przyrodnicza doczekała się kilku dodruków i jest w dalszym ciągu doskonałym kompendium wiedzy na temat Beskidu Sądeckiego. Bo właśnie o ochronę przyrody, tradycyjnej kultury i krajobrazu Beskidu Sądeckiego chodzi! Kiedy hrabia Adam Stadnicki ochraniał pierwsze enklawy wyjątkowej Puszczy Karpackiej, wystarczało wyłączenie z gospodarki kilku hektarów wobec kilkudziesięciu tysięcy hektarów zalesionych gór. Ale początek XIX wieku to czas gwałtownego rozwoju techniki i nagle wzrastających potrzeb surowcowych. To one przyniosły wylesienia i zmianę krajobrazu. Około 1919 roku powstał pierwszy na terenie Beskidu Sądeckiego państwowy rezerwat leśny – „Las lipowy Obrożyska” – jako odpowiedź na bezlitosną eksploatację tego reliktowego lasu lipowego. Co bardziej przenikliwi przyrodnicy i działacze społeczni widzieli potrzebę systemowej ochrony przyrody i w 1932 roku otwarto pierwszy międzynarodowy przygraniczny park narodowy złożony z polskiego Parku Narodowego w Pieninach i Słowackiego Rezerwatu Przyrodniczego w Pieninach. W 1981 roku zaczął istnieć prawnie Gorczański Park Narodowy, którego utworzenie trwało blisko 10 lat i zakończyło się poważnym kompromisem.
W tych warunkach i na fali interesującej idei tworzenia parków krajobrazowych – formy znacznie łagodniejszej dla gospodarki i nowych inwestycji – staraniem ówczesnego Konserwatora Przyrody Antoniego Szewczyka w roku 1987 utworzono Popradzki Park Krajobrazowy. Był to jeden z pierwszych parków krajobrazowych w Karpatach i jeden z największych w Polsce. Powierzchnia Parku wynosi 54 tysięcy hektarów (łącznie z otuliną to około 79 tysięcy ha) i obejmuje cały obszar Beskidu Sądeckiego wraz z dolinami głównych rzek: Dunajca, Popradu i Kamienicy Nawojowskiej oraz Pasmo Kraczonika – grupę górską zaliczaną do Gór Czerchowskich.
Od początku istnienia Parku jego Zarząd i biura mieściły się w Starym Sączu w zabytkowym budynku przy ul. Daszyńskiego 3. Adres ten znany jest wielu uczniom, studentom, naukowcom i turystom jako miejsce, gdzie znaleźć można najwięcej informacji i wydawnictw na temat okolicznej przyrody. W ramach swej działalności Zarząd Parku utworzył kilka nowych rezerwatów i pomników przyrody, opracowywał i realizował wiele akcji dydaktycznych i stał się wydawcą dziesiątków publikacji.
Część merytorycznych pracowników Parku została oddelegowana do nowej instytucji rządowej o nazwie Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie, którą powołano do życia w 2009 roku. Jednostka ta została utworzona dla zarządzania obszarami Natura 2000 i najważniejszymi formami ochrony konserwatorskiej, jakimi w dalszym ciągu są rezerwaty przyrody. W Starym Sączu, także w budynku przy ul. Daszyńskiego 3, mieści się Wydział Spraw Terenowych RDOŚ.
UWAGA!
Informacji o pobliskich obszarach Natura 2000 można szukać w urzędach Gmin i w punktach informacji turystycznej (IT), które zazwyczaj chętnie wykorzystują sieć Natura 2000 do promocji regionu. Ile obszarów Natura 2000 zwiedziłeś dotąd? Opisz je, załącz fotografie i swoje obserwacje, bo Karpacka Mapa Przygody czeka!
