Budownictwo dworskie na terenie Karpat

Majątki budowane przez możnowładztwo powstawały przede wszystkim w oparciu o dochody pochodzące głównie z renty feudalnej opłacanej przez chłopów oraz z pełnionych przez szlachtę urzędów (udział w daninach, karach, opłatach sądowych, itp.). Manifestujący swój status majątkowy i siłę możnowładcy już w XIII w. budowali pierwsze zamki prywatne, pełniące poza funkcją obronną także funkcje rezydencjalne. W praktyce budowa okazałych posiadłości stała się skutecznym narzędziem w walce o wyższe dochody i godności urzędnicze.

W XV w. wraz ze zmianą systemu gospodarczego w Polsce – z systemu czynszowego na system gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej – rosło znaczenie rezydencji jako sposobu manifestowania potęgi rodu, chociaż dalej zachowywana była funkcja obronna dworu. Od miejsca swoich siedzib, a nawet od nazw samych rezydencji, możnowładcy przybierali swoje nazwiska. Podnosiło to znaczenie rodziny, wyróżniało ją, sprzyjało również zawężaniu się pokrewieństwa czym zwiększało dbałość o zachowanie (w linii męskiej) ciągłości rodu, aby gniazdo rodowe nie przeszło w ręce dalszej rodziny lub obcych ludzi (jak działo się w przypadku małżeństwa córki, kiedy majątek stawał się własnością męża).

Od XVI w. rezydencje wielkopańskie powoli traciły swoje obronne znaczenie, coraz częściej stanowiąc część rozległego majątku i poza funkcjami mieszkalnymi będąc także centrum administracyjne. W tym okresie, pod względem gospodarczo-feudalnym, rozwijała się także gospodarka folwarczna – chłopi zostali definitywnie związani z ziemią poprzez narzucenie pańszczyzny. Bo pomimo, że istniał ruch pomiędzy stanami, stan szlachecki powoli zaczynał się zamykać. Również w tym czasie zanikały średniowieczne rodziny rycerskie, a zaczęły pojawiać się nowe wielkie rody, takie jak: Zamoyskich, Zebrzydowskich, Potockich, Lubomirskich, Myszkowskich oraz mieszczańskie: Bonerów, Dantyszków, Kromerów, czy Ciołków.

Pod koniec XVI w. i w 1. poł. XVII w. coraz częściej w małopolskim krajobrazie powstawały budowle murowane z cegły i kamienia (chociaż dalej drewno pozostawało głównym materiałem budowlanym). Najbardziej widocznym elementem w polskiej architekturze i zdobnictwie tamtych czasów były wzorce orientalne mające wpływ na nową, istotną, i rozszerzającą się ideologię – sarmacką. Elementy orientalne widoczne głównie są we wnętrzach domostw i w strojach szlacheckich.

Kolejny etap dla budownictwa szlacheckiego w Małopolsce, choć tym razem raczej negatywny, rozpoczął się wraz z przeniesieniem stolicy kraju do Warszawy (1596 r.). Jest to okres dojrzewania baroku w Polsce. Styl ten rozwijał się w dużej zależności od wydarzeń politycznych, a jednym z najważniejszych takich wydarzeń dla Małopolski było właśnie przeniesienie stolicy. Małopolska tracąc swoje dotychczasowe znaczenie, straciła również prowadzone tu wielkie inicjatywy. Odpływały rody a wraz z nimi artyści, architekci. Powstawało coraz mniej nowych założeń. Stare siedziby co prawda były przebudowywane, ale często były również opuszczane. Ponadto zniszczenia jakie dokonał na tych terenach potop szwedzki (1655–1660) przypieczętował już tylko los siedzib ziemiańskich. Na terenie Małopolski zamieszkiwało coraz mniej magnaterii – synowie możnowładców wyjeżdżali na Kresy by tam znaleźć nowe tereny dla siebie. W efekcie zwiększała się własność ziemska szlachty zamożnej oraz szlachty średniozamożnej. Znacząco wzrosła także liczba biednej szlachty – drobnej oraz gołoty, a dobra klasztorne powiększały się...

Koniec XVIII wieku przyniósł znaczące zmiany dla Małopolski i całego państwa – zmiany, które podzieliły jednorodność kraju i których skutki są widoczne do dzisiaj. Tereny podkarpacia w wyniku pierwszego rozbioru Polski (1772 r.) trafiły pod władanie austriackie i zaczęły popadać w coraz większe ubóstwo i zacofanie. Wówczas, na interesujących nas terenach, praktycznie nie powstawały nowe siedziby, a wiele budynków bezpowrotnie znikła. Los wielu dworów przypieczętował rok 1846, kiedy na terenie Galicji miało miejsce powstanie chłopskie skierowane przeciwko szlachcie.

W XIX w. rozpoczął się okres zachwytu i rozwoju kurortów. Rozbudowała się Krynica-Zdrój, a od lat 60. także Szczawnica, Rabka i Zakopane. Szczególnie ta ostatnia miejscowość miała coraz większy wpływ na intelektualistów i artystów, którzy rozpoczęli okres zafascynowania górami i góralszczyzną. To, co zaczęło się od wycieczek w góry i podziwiania góralskich zwyczajów, miało o wiele dalej idące skutki: część myślicieli właśnie w Podhalu szukała autentycznej polskości – tego co zaginęło w trakcie zaborów na innych polskich terenach. Stanisław Witkiewicz wprowadził styl zakopiański, który miał być podstawą do stworzenia polskiej architektury narodowej.

Odzyskanie niepodległości zmieniło wszystko. Nie chodzi tu tylko o zmiany terytorialne czy o wreszcie upragnioną jedność własnego państwa – zaczęły zachodzić zmiany w stosunkach społecznych. Małopolska odegrała tu kluczową rolę w zjawisku, które możemy nazwać „wyjście do ludu”. Żyjący i działający na tych terenach artyści, literaci zwrócili się w stronę tej części społeczeństwa, która przez wieki była całkowicie pomijana. Zapoczątkowane już wcześniej przez m.in. Włodzimierza Tetmajera, Lucjana Rydla, czy Jacka Malczewskiego zainteresowanie kulturą chłopską i jej przedstawicielami rozwinęło się i poszerzyło kręgi.

Dwudziestolecie międzywojenne jest również ostatnim okresem, kiedy polskie ziemiaństwo wznosiło budowle. Powstałe wówczas pałace i dwory, budowane przez arystokrację i bogatą szlachtę, są równocześnie ostatkami starego porządku społecznego, jak również dawnego porządku architektonicznego.

Kategoria artykułu: Artykuł o tematyce historycznej, powiązany tematycznie ze szlakiem „Karpaty feudalne”