Panta rhei – czyli współczesność w geologii

Geologiczne odkrywanie Karpat, czyli przeszłość kluczem do teraźniejszości i teraźniejszość kluczem do przeszłości

Powszechnie geologia kojarzona jest z nauką o przeszłości. Już w szkole uczy się dzieci uproszczonej tabeli stratygraficznej, która sięga kilkaset milinów lat wstecz. Wszelkie procesy geologiczne przedstawia się jako niezwykle powolne, praktycznie niezauważalne ludzkim okiem, na tle których nawet historia gatunku homo sapiens wydaje się być tak krótka, że praktycznie niezauważalna. Okazuje się jednak, że kluczem do zrozumienia historii naszej planety jest obserwacja współczesnych procesów geologicznych, które wbrew pozorom nie są aż tak powolne i niezauważalne jak mogłoby się wydawać.

Jedną z podstawowych zasad geologii jest zasada aktualizmu, inaczej uniformitaryzmu, głosząca, że procesy chemiczne i fizyczne obecnie zachodzące w Ziemi, są podobne lub identyczne z procesami zachodzącymi we wcześniejszych epokach geologicznych. Dzięki temu założeniu, możliwe jest odtwarzanie historii geologicznej na podstawie obserwacji współczesnych procesów. Innymi słowy: teraźniejszość jest kluczem do przeszłości… z jednym małym „ale”. Zasada ta może być stosowana jedynie w tym okresie, kiedy Ziemia miała już dzisiejszą formę, czyli istniała atmosfera, oceany, skorupa oceaniczna i kontynentalna. Zasady tej nie można odnosić do czasów, kiedy nasza planeta była w swojej początkowej fazie ewolucji - zachodziły wtedy procesy, których efekty co prawda obserwujemy w bardzo starych skałach, ale o których wiemy jeszcze bardzo niewiele.

W związku z tym, czy da się zaobserwować procesy geologiczne? Przy odrobinie wiedzy, dobrych chęci i wyobraźni, każdy jest w stanie na własne oczy stwierdzić, jak procesy geologiczne działają i zmieniają Ziemię na naszych oczach. Spróbujmy zatem dostrzec współczesne procesy geologiczne.

Obszar Karpat umożliwia nam obserwację wielu zjawisk, które potwierdzają zasadę aktualizmu. Liczne strumienie i rzeki umożliwiają nam studiowanie zarówno erozji jak i akumulacji. Możemy zaobserwować tworzenie się osadów wypełniających koryta rzeczne – w takich samych osadach z wcześniejszych epok geologicznych znajdują się nagromadzenia gazu i ropy o globalnym znaczeniu. Kaptaż zachodzący w Bramie Wilkowickiej lub na przełęczy Borek dostarcza nam informacji na temat powstania sieci rzecznej. Kolejnymi przykładami mogą być ruchy masowe, np.: osuwiska i spełzywanie, pokazują nam mechanizmy rządzące kształtowaniem się zboczy i morfologii terenu. Ostańce piaskowcowe spotykane np. w Gorcach, stanowią dobry przykład erozji. Z kolei geomorfologia Tatr dostarcza nam licznych informacji na temat działalności lodowców górskich. Wymienione powyżej przykłady są najprostszymi przejawami zasady aktualizmu. Jednak konsekwencje tej reguły mogą iść dużo dalej - może jest również tak, że przeszłość jest kluczem do teraźniejszości?

Cykliczne zmiany poziomu morza zapisane w warstwach skalnych, powszechne w niektórych okresach geologicznych tylity (czyli kopalne osady polodowcowe), zapisane w rdzeniach wahania zawartości dwutlenku węgla, każą przypuszczać, że szeroko dyskutowany „efekt cieplarniany” może być normalnym długofalowym procesem zachodzącym na Ziemi. Nie znaczy to, że jesteśmy zwolnieni od dbania o naszą planetę, ale ostrożnie odnośmy się do informacji podawanych do opinii publicznej.